Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu ile söyleşi

Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü’nün yazarı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tasavvuf Ana Bilim Dalı Başkanı; Prof Dr. Ethem CEBECİOĞLU hocamız ile tasavvuf irfanı üzerine yapılan bir söyleşi.

Bir Allah dostu, 'tasavvuf, Allah'ın seni sende öldürüp, Kendinde ebediyyen diri kılmasıdır' der, Bu hakikati açar mısınız?

Söz konusu tasavvuf tanımı, Tacu'l-Ârifin Cüneyd-i Bağdadi'ye aittir. Bilindiği gibi insanın biri topraktan gelen maddi yönü diğeri de kendisindeki nefhay-ı Rabbanî olan ruh yönüdür. İnsanda bir de bu maddi yönün istek ve arzularından müteşekkil olan nefis bulunmaktadır. Gazali'nin teşbihiyle nefis; ıslah edilmesi gereken ruh süvarisinin bindiği at gibidir. Islah edilip insana faydalı olması için insana verilen bu yönümüz, şayet ıslah edilmezse sahibinin sözünü dinlemeyen huysuz bir at gibi onu uçuruma götürüp helak edebilir.

İnsanın cimrilik, öfke, şehvet, mal hırsı, sahip olma vs. gibi özellikleri ıslah edilmelidir. İşte Bağdadî'nin yaptığı bu tanıma göre tasavvuf, insanı, insan doğasına ait olan bu gibi sıfatlardan kurtararak onlar yerine cömertlik, öfkeyi kontrol edebilme, mal hırsından kurtulma, marifet ilmi vs. gibi olumlu sıfatlarla bezenmesi sürecidir. Tanımdaki tabiriyle bu sıfatların öldürülerek yerlerine asılları ilahi cihetimize ait olan olumlu huyların ikame edilmesidir.

Bağdadi'nin tasavvufa ilişkin bu tanımının; "Allah'ın ahlakıyla ahlaklanınız/tahallaku bi ahlakillah" hadisi ile sufi literatürde kurb u nevâfil olarak bilinen şu hadis-i kudsiden mülhem olduğunu da söylemek mümkündür: "Kulum bana farz vecibeleriyle yaklaştığı kadar hiçbir şeyle yaklaşamaz. Bunlara ilaveten yaptığı nafilelerle de bana yaklaşmaya devam eder. Ta ki sonunda, Bana o kadar yakınlaşır ki Ben onun gören gözü, işiten kulağı ve tutan eli olurum."

İşte tasavvuf, insana ait olan fani ve sınırlı sıfatlardan kurtularak ilahi sıfatlarla bezenmesidir. Bu tanımın da bu doğrultuda anlaşılması uygun olacaktır.

Tasavvuf kelimesinin etimolojik geçmişinde neler var? Anlam dünyasına neler giriyor, hangi kökten, kökenden geliyor? Belli başlı tezleri özetler misiniz?

Tasavvuf kelimesinin nereden geldiği ve bu zümrenin niçin sufiyye ismiyle anıldığı konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bu konuda kaynaklarda yer alan bilgilere göre kelimenin etimolojik kökenine ilişkin şu kelimeler zikredilmiştir. Bu tür kimseler, kaba yün anlamına gelen suf giyindiklerinden, suf kelimesinden; yaşantıları efendimizin etrafındaki suffe ashabına benzediğinden dolayı Ashab-ı suffe'den, kendi gönüllerini saflaştırmakla uğraştıklarından dolayı saff kelimesinden türediği söylenmiştir. Yine sufilerin gönül hikmeti ile uğraşmalarından dolayı Yunanca hikmet anlamına gelen sofos-sophia kelimesinden, Allah katında ilk safta yer almalarından dolayı da saff-ı evvel kelimesinden türediğine ilişkin görüşler ileri sürülmüştür. Bu kelimeler arasında suf kelimesi, iştikak ve kronolojik uyuşma yanında sufilerin renksiz, kaba yünden yapılan yün elbiseyi giymeleri nedeniyle de diğerlerine tercih edilmiştir. Sufiler, bu giyim tarzlarını da Enes b. Malik'ten rivayet edilen şu hadise dayandırmışlardır. Enes b. Malik şöyle der: "Peygamber Efendimiz (a.s), bir köle bile olsa insanların davetine icabet eder, eşeğe biner ve yün elbise giyerdi." Sufiler de yün elbise giymeyi, Peygamberlerin elbisesi ve tevazu alameti olduğundan uygun görmüşlerdir. Beyaz renkli yün elbise giymeyi de sufiler hicri 3. asırdan itibaren teamül haline getirmişlerdir. Çeşitli görüşlere rağmen, bu konuda kesin olan husus şudur ki: hangi kökten türemiş olursa olsun "sufi" kelimesi bu zümreye malolmuş bir lakaptır. Sufilik yolunu benimseyene "sufi" onun takip ettiği yola da "tasavvuf" denmiştir.

Ayrıca sufiler dünya ile kalbi bağlarını kestikleri ve yurtlarını terk ederek diyar diyar dolaştıkları için "seyyahun/geziciler" ve "guraba/garipler"; az bir yemekle yetindikleri için "cu'iyye/aç duranlar" mal ve mülke rağbet etmedikleri için "fukara/fakirler", "derviş"; mağaralarda yalnız bir hayat yaşadıkların için "şikeftiyye" gibi isimler de verilmektedir.

Sufi ile kelamcının İlahi Hakikat'i anlama imkanları bakımından durumları nasıldır, kıyaslar mısınız?

Sufi ile kelamcı arasında arasındaki farkı her iki ilme de vukufiyeti ile bilinen Hüccetü'l-İslâm İmam Gazali'nin -ki İslam'ın sağlam delili ve savunucusu anlamındaki anılan bu vasıfları Gazali'nin İslam dünyasındaki müsellem vasıflarıdır-bu konuda yaptığı örnekli mukayese ile bu suale cevap verelim. Bilindiği gibi Gazali, kelam tarihinde kelamın ana mevzuuna "mevcud"u sokarak kelamın mevzuunun değişiminde rol oynayan önemli mütekellimlerden (kelamcılardan) kabul edilmektedir. Bu yüzden hem kelamcı hem de mutasavvıf kimliğini barındırması bakımından onun bu konudaki görüşleri son derece önem arz etmektedir. Gazali, sufi ile kelamcıyı kıyaslarken şöyle der: Sufi Hac için Kabe'yi görme arzusuyla belli bir hedefe doğru yola çıkan hac yolcusuna benzer. Mütekellim ise bu yolda hacıların güven ve emniyetini korumakla görevli güvenlik görevlilerine benzer. Gazali bu teşbihinde kelamın ana gayesine işaret etmektedir. Şöyle ki kelam, batıl fırkalar ve inkarcıların ileri sürdüğü aksi delillere karşı genel olarak söylemek gerekirse uluhiyet, nübüvvet ve ahirete ilişkin konularda onların bu delillerini çürütmek üzere ortaya çıkan bir İslami disiplindir. Tasavvufta ise bir şeyi başkalarına kabul ettirmeden önce onu kendi nefsinde yaşamak öncelikli gayedir. Ancak bunun kesin bir ayrım olmadığını da belirtmek gerekir. Şöyle ki tasavvuf tarihinde dini hususları önce kendi nefislerinde tahakkuk ettiren sufiler dinin tebliğinde de çok önemli roller icra etmişlerdir. Diğer bir ifadeyle cihad-ı ekberi başarıyla bitirenin cihad-ı asğarda başarılı olacağını savunmuştur sufiler.

Bu önceleme sufilerin hali, kale; eylemi bilgiye öncelemeleri ilkesini doğurmuştur.

Bu öncelemeden kaynaklandığı söylenebilecek bir diğer hususiyet de ilahi hakikatin doğasına ve mahiyetine ilişkin sufi ile kelamcı arasındaki ayrımdır. Genel olarak söylemek gerekirse sufi ile kelamcının bahsettiği 'ilahi hakikat'in aynı olmadığını söyleyebiliriz.

Kelamcı dinin herkese hitap eden formel yönü ile uğraştığından genelde bu herkese hitap eden kısmı üzerinde konuşur. Sufi ise dinde bir sarmalın olduğunu ele alınan her bir dini kavramda sufinin manevi durumuna göre böylesine bir derinlik ve yüzey farkı bulunduğunu belirtirler. Bir örnekle bu söylediğimizi açıklamak gerekirse; mesele tevhidin kelamcı için ifade ettiği anlam bellidir. Sufiler ise bunu kabul etmeleri yanında tevhidin kusudi, şuhudî, vücudî gibi mertebelerinden bahsederler.

Yine kelamcı ilahi hakikati anlama konusunda aklı ve dini nasları yeterli görürken sufi, eylem ve Allah ile muamelesinden doğan keşf ve irfan dedikleri diğer bir bilgi türünün hakikati anlamada işlevsel olduğunu kabul eder. Aklın dünyayı dizayn bakımından Mevlânâ'nın tabiriyle iyi bir dost ve kılavuz olmasına rağmen Allah ile muamelede ve aşk bahsinde çamura saplanan merkep misali olduğu kanaatinin sufilerce paylaşılan ortak kanaat olduğunu söyleyebiliriz.

Dinin batıni yorumları hangi kökene dayanıyor? Efendimiz ve Hz. Ali'nin ariflerin sultanı oluşu bize ne ifade ediyor?

Zahirinden bağımsız tek başına dinin batınî yorumunun mutasavvıflar tarafından muteber kabul edilmediğini tasavvuf tarihindeki bir çok sufinin ve tasavvuf ekolünün beyanları doğrultusunda söyleyebiliriz. Batın bir şeyin zahirde, görünürde olmayan iç ve özdeki manasını ifade etmektedir. Zahirden yoksun bir batını sufiler tek kanatlı kuşa benzetmiş, zahir ve batının cem edilmesini zu'l-cenaheyn olarak yorumlamışlardır. Bilindiği gibi İslam tarihinde Batınılik uzun bir süre İslam dünyasında çeşitli suikast eylemlerinde de bulunan siyasi bir fırkanın adıdır. Gazali'den (ö. 1111) iki asır önce ortaya çıkan Batıniler'e en ciddi ilmi darbe kendisi de bir Batıni daisi tarafından öldürülen Selçuklu veziri Nizamülmülk'ün teşvikleriyle Gazali tarafından vurulmuştur. Mutasavvıflar tarafından zahirden yoksun bir batın; Mevlânâ'nın teşbihiyle kabuğu olmayan bir çekirdek misali muteber değildir. Efendimizin (s.a.v) de buna delil oluşturabilecek ölüm korkusundan kelime-i şehadet getiren sahabinin mazeretine 'Kalbini mi yarıp baktın' diye kınaması ve 'Bizler zevahire göre hüküm veririz. Sırları bilen ise Allah'tır' hadisleri de bu meyanda zikredilebilir.

Hz. Ali (r.a) için marifet ilminin kapısı deniyor? Bu ne demektir?

Bilindiği gibi Efendimiz (s.a.v) hatemül-enbiya olması yanında kendinden sonraya ilahi nurun ve irfanın en kemal düzeydeki taşıyıcısı ve mazharıdır. Mevlânâ'nın teşbihiyle herkes nurunu, irfanını o nur menbaından almaktadır. İşte o nur kaynağından bu nuru ilk alanlardandır Hz. Ali. Hz. Ali, daha çocukken İslam'ı kabul etmiş ve küfrün kirine hiç bulaşmamıştır. Hicret esnasında ölümü göze alarak Efendimiz'in yatağına yatmıştır. Yine İslam tarihindeki dört büyük hanımdan biri olan ve Efendimizin "Fatıma benden bir parçadır" diye tavsif ettiği validemizin eşidir. Ayrıca Efendimizin soyu Hz. Ali'nin oğulları ile devam etmiştir. Bu yüzden tüm tarikat silsileleri Hz. Ali'ye dolayısıyla Efendimiz'e ulaşmaktadır. Efendimizin neslinden bir kimsenin silsilede bulunmasıyla da o silsile "altın silsile" unvanını almaktadır. Efendimizin diğer sahabilere nazaran Hz. Ali'ye farklı bir ilim/sır talim ettiği de tasavvuf ekollerince kabul edilmektedir. Söz konusu görüş de Efendimizin "Ben ilmin şehriyim Ali, onun kapısıdır" hadisine dayanmaktadır. Çünkü o şehirden öncelikle istifade ederek velayet-i kübra'nın sahibi olan Hz. Ali'dir. Bu nedenle de marifetin kapısıdır.

Hz. Mevlâna'nın tasavvuf tarihinde yeri nedir?

Tasavvuf tarihinde her bir velinin ayrı bir mazhariyetinin olduğu söylenilebilir. Mevlânâ hazretlerini de diğer evliyadan ayıran, kendi ifadesiyle "Ben öyle bir aşka gark olmuşum ki evvel gelenlerin aşkları da benim bu aşkıma batmış yok olmuştur, sonra gelenlerin aşkları da" (Mesnevî, c. I, b. 1757) onun Cenabı Hakk'ın aşk tecellisine mazhar olan bir aşk velisi olmasıdır. Bu aşkını Fars edebiyatının en velud müelliflerinden biri olarak mümkün mertebe dile getirmesi aynı zamanda onun bu aşkın hizmetçisi durumundaki sanat ve estetik hususiyetini öne çıkarmıştır. Eserleri ve görüşleriyle İslam tasavvufunun önemli mümessillerinden biri olan Mevlâna hazretleri aynı zamanda kendi ismine nispet edilen tarikatın da kurucusu ve kendinden sonraya bıraktığı Mevlevî kültür ile de özellikle Anadolu coğrafyasının İslam algısının başlıca şekillendiricilerinden biridir.

Hocam, çok teşekkür ederiz.

Ben de teşekkür ederim...