HANLAR
Trabzon’un fethinden sonra Trabzon, Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli bir ticaret merkezi olmuştur. İstanbul’dan Asya’ya kadar uzanan ticaret yolu Trabzon limanını ön plâna çıkarmış, bu nedenle Trabzon’da birçok han yapılmıştır. Ancak bunlardan günümüze gelebilenler ne yazık ki çok azdır.
Vakıf Han (Taşhan) (Merkez)
Trabzon Çarşı Camisi’nin arkasında, Çarşı Mahallesi’nde, Bedestenin kuzeybatısında bulunan bu han kitabesinden öğrenildiğine göre Hacı Yahya isimli bir kişi tarafından h.1196 (1781) yılında yaptırılmıştır. Bunu belirten kitabesinin mealen anlamı şöyledir:
“Sahib’ül Hayrat ve Hesenat
Kaymakam Nakibü’l eşraf es Seyyid El-Hac
Abdullah bin El-Hac Yahya Efendi
Sene 1196”
Eski Vakıf kayıtlarında Gön Hanı veya Atar Hanı isimleri ile tanınan bu yapı üzerinde S.Ballance araştırma yapmış ve planını yayınlamıştır. Vakıf Han Vakıf kayıtlarında Taşhan ismiyle geçmektedir.
Kesme taştan üç katlı avlulu bir han olup, giriş kapısı doğu yönündedir. Buradan küçük bir avluya geçilmektedir. Bu avlunun arkasında odalar sıralanmıştır. Birinci katta cephede dört dükkân, şadırvan ve mescit kısmı bulunmaktadır. Bu avlunun çevresindeki odalar birbirlerinden farklı büyüklüktedir. Kuzey yönünde orta kısma bir eyvan yerleştirilmiştir. İkinci katta ise revakların çevresinde odalar ve mescit bulunmaktadır. Bu mescidin güneydoğu köşesindeki minaresi ise yıkılmıştır.
Taşhan (Merkez)
Trabzon Çarşı Camisi’nin arkasında, Çarşı Mahallesi’nde, Trabzon Valisi İskender Paşa’nın h.938 (1531) yılında yaptırdığı bu han, yapı üslubu ve mimari malzemesi ile XVI. Yüzyıl Osmanlı hanlarının tipik bir örneğidir.
Taşhan değişik zamanlarda onarılmıştır. Kuzey cephesine de XIX. yüzyılın sonunda dükkânlar eklenmiştir. Alaturka kiremitle kaplı olan çatısı 1980 yılında beton olarak değiştirilmiştir.
Han kesme taştan iki katlı olarak yapılmıştır. Kuzey yönündeki giriş kapısı üzerinde bir kitabe olduğu buradaki bir boşluktan anlaşılmaktadır. Girişteki kontrol hücresinden sonra üzeri kemer ve tonozlarla örtülü bir koridora, oradan da kare bir avluya geçilmektedir. Bu avlunun etrafında revaklar ve on yedi hücre peş peşe sıralanmıştır. Burada revaklı bir galeri ile bunun arkasında sıralanmış yirmi dört hücre vardır. Hanın doğu tarafı ahır ve depo olarak kullanılmıştır. Odalar güney ve batı tarafında yer almaktadır. Hanın doğusu mazgal pencerelerle dışa açılmış, odalar ise yine mazgal pencerelerle avluya açılmıştır. Odalar tonoz örtülü olup, hepsinin ayrı ayrı birer ocağı vardır. Yalnızca girişin üzerindeki oda ve önündeki bütün kısım kubbe ile örtülmüştür. Bu kattaki odaların dışarıya ve avluya açılan pencereleri bulunmaktadır.
Alaca Han (Merkez)
Trabzon il merkezi Bakırcılar Semti, Bakırcılar Caddesi’ndeki Alaca Han’ın kitabesi olmadığından yapım tarihi bilinmemektedir. Bununla beraber, yapı üslubu ve mimari elemanlarından XVIII. yüzyıla ait olduğu sanılmaktadır.
Alaca Han güzel bir taş işçiliği gösteren kesme taştan dikdörtgen planlı olarak yapılmıştır. Hanın üst örtü sistemi takviye kemerli, beşik ve manastır tonozludur. Bunun da üzeri çatı ile örtülmüştür. Batı, doğu ve kuzey kapılarından içerisine girilen hanın bugün yalnızca batı kapısı kullanılmaktadır. Hanın cephe dışında kalan çevresi binalarla kapatılmış bu yüzden de diğer kapıları kullanılamaz duruma gelmiştir. Bugün batı taraftaki ana girişinden bir avluya girilmektedir. Bu avlunun çevresine odalar sıralanmıştır. Doğudan taş bir merdivenle çıkılan birinci katta yine yuvarlak ve yayvan kemerli revakların bulunduğu koridorlar ve arkalarında odalar yer almıştır. İkinci kata batıdan taş bir merdivenle çıkılmakta, revaklı koridorların arkasında 16 hücre peş peşe sıralanmıştır.
Bugün özel şahısların mülkiyetinde bulunan han, uzun süre boş kalmıştır. Han günümüze değişikliğe uğrayarak geldiğinden, orijinal durumu kesinlik kazanamamıştır.
Anadolu Han (Merkez)
Trabzon Belediyesi’nin karşısında yer alan Anadolu Han’ı Baltazâdeler isimli bir ailenin mülkiyetindedir.
XIX. yüzyılda yapılmış olup, günümüzde buraya bir otel inşa edilmiştir. Eski belgelerden iki katlı, avlulu, kuzey ve güney girişleri olan bir yapı olduğu öğrenilmiştir.
Sulu Han (Merkez)
Trabzon il merkezi, Meydan Semtinde, Meydan Hamamı’nın karşısında yer alan Sulu Han, XIX. yüzyılda yapılmış, çeşitli onarımlarla özelliğini büyük ölçüde yitirmiştir. Kitabesi bulunmadığından kimin tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Kesme taştan iki katlı, L plan tipinde bir yapı olup, kuzey ve güney yönündeki girişleri kapatılarak işyerine dönüştürülmüştür. Birinci katta, öndeki dört köşe taş sütunlar yapıya diğer hanlardan farklı bir özellik vermiştir. Ancak sütunlar ve bunları birbirine bağlayan kemerlerin meydana getirdiği mekânlar günümüzde ticari odalar olarak kullanılmaktadır.
İkinci kata batı ve güneyden merdivenlerle çıkılmakta, revaklı koridorlar ise güneyden batıya doğru han L şeklinde kuşatmaktadır.
HAMAMLAR
Hacı Arif Hamamı (Merkez)
Trabzon’da Pazarkapısı Camisi’nin güneyinde yer alan Hacı Arif Hamamı’nın yazıtı günümüze gelemediğinden yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır. Bununla birlikte, yapı üslubundan XIX. yüzyıla ait olduğu ve barok üslubun etkisinde kaldığı anlaşılmaktadır.
Günümüze yalnızca sıcaklık ve soğukluk bölümleri gelebilmiş, soyunma yeri tamamen yıkılmıştır. Soğukluk üç kubbe olup, her iki yanında kemer ve tonozlarla desteklenmiştir. Kuzeydeki sıcaklık ise, kare plânlı, kalın duvarlı olup, merkezi bir kubbe ile üzeri örtülmüştür. Ayrıca yanlardaki sekiz kubbe tarafından desteklenmiştir. Ne yazık ki, çeşitli devirlerde yapılan ilaveler bu hamamın orijinal durumunu epeyce değiştirmiştir.
Tophane Hamamı (Merkez)
Trabzon il merkezinde, Hacı Arif Hamamı’nın 300 m. kuzeyinde, Pazarkapı Mahallesi Nergis Sokak’ta yer almaktadır. Tophane Hamamı h.900 (1494) yılında Kasım isimli bir mimar tarafından yaptırılmıştır. Ancak bu hamam da çeşitli onarımlarla değişikliğe uğramış, en son 1978 yılında üzeri betonla kaplanmıştır.
Hamam doğu-batı yönünde kare planlı olup, soğukluk, ılıklık ve sıcaklıktan meydana gelmiştir. Hamamın batısından soyunma yerine girilmekte, buradan da kemerli bir kapı ile soğukluğa geçilmektedir. Üzeri küçük bir kubbe ile örtülü olan soğukluk yanlarda sekiz küçük kubbe ile desteklenmiştir. Sıcaklık haçvari ve dört eyvanlı bir plan göstermektedir. Burada on iki kurna bulunmaktadır.
Sekiz Direkli Hamam (Merkez)
Trabzon il merkezinde, Pazarkapısı Mahallesi’nde, Sekiz Direkli Hamam Sokağı’nda yer alan bu hamamın da yazıtı günümüze ulaşamadığından, yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır. Bununla beraber, 1072–1075 yıllarında Selçuklular tarafından yaptırılmış olduğu iddia edilmiştir. Bazı araştırmacılar da mimari özelliklerine dayanılarak hamamı XVIII. yüzyıla tarihlendirmişlerdir. Yakın tarihlerde Trabzon Belediyesi tarafından onarılmış, kuzeyindeki soyunmalık kısmı yeniden yapılmıştır.
Trabzon hamamlarına göre daha değişik bir plân düzenine sahiptir. Ancak, günümüze değişikliklere uğrayarak gelebilmiştir. Dikdörtgen plânlı soyunma yerinin duvarlarındaki kiriş izlerinden orijinal durumunda burada ahşap bir soyunma yeri olabileceği akla gelmektedir. Kuzey yönündeki soğukluk, oldukça kalın duvarlıdır. Sıcaklık büyük hasara uğramış, özelliğini hemen hemen bütünüyle yitirmiştir. Ortada sekizgen kasnaklı kubbeli kemerler birbirine bağlanmış sekiz sütun taşımaktadır. Bu sütunların ortasında sekizgen bir göbek taşının var olduğu sanılmaktadır. Günümüze kadar kullanıldığı ve sonradan kendi haline terk edildiği anlaşılmaktadır.
İskender Paşa Hamamı (Paşa Hamamı) (Merkez)
Trabzon il merkezinde, Çarşı Mahallesi, Paşa Hamamı Sokağı’ndaki, Paşa Hamamının da kitabesi günümüze gelemediğinden yapım tarihi bilinmemektedir. Ancak, Vakıf kayıtlarında Trabzon Valisi İskender Paşa tarafından h.938 (1531) yılında yaptırılmış olduğunu belirten bir kayda rastlanmıştır.
Hamam Osmanlı mimarisindeki çifte hamam plan düzeninde olup, erkekler ve kadınlara ait olmak üzere iki ayrı bölümden meydana gelmiştir. Erkekler bölümünü sütunların taşıdığı sekizgen bir çatı örtmektedir. Özelliği olmayan soğukluğun yanındaki sıcaklık küçük, tonozlu bir kubbe ile örtülmüştür. Tek katlı kadınlar bölümü kargir bir soyunma yerinden sonra birer kubbeli soğukluk ve sıcaklığa geçilmektedir.
Alaca Hamam (Merkez)
Trabzon il merkezi Çarşı Mahallesi’nde, Bakıralan Mevki’indeki Alaca Han’ın arkasında yer alan Alaca Hamamın kitabesi bulunmamaktadır. Günümüze çok harap durumda gelen bu hamamın da XVIII. yüzyıla ait olduğu sanılmaktadır.
Kesme taştan, kare-haç plânlı olan hamam soğukluk, ılıklık ve sıcaklık bölümlerinden meydana gelmiştir. Hamamın sıcaklığı altı küçük kubbenin desteklediği büyük bir kubbe örtmektedir.
Askeri Hamam (Merkez)
Trabzon Meydan Semtinde bulunan bu hamamın yapımına, Kazazâde sülalesinden Hacı İbrahim tarafından başlanmış, zamanın Belediye Başkanı Hüseyin Kazazoğlu tarafından bitirilmiştir.
Erkekler ve kadınlara ait olmak üzere iki bölümden meydana gelmiştir. Kuzeydeki erkekler bölümünün girişinde iki katlı ahşap bir soyunma yeri vardır. Buradan kemerli bir kapı ile soğukluğa, oradan da yine kemerli bir kapıdan sıcaklığa geçilmektedir. İki fil ayağı ve duvarların taşıdığı büyük kubbenin örttüğü sıcaklığın ortasında göbek taşı ile on sekiz mermer kubbe yer almaktadır. Batıdaki kadınlar bölümünün soyunma yeri, ahşap ve iki katlı, soğukluk iki kubbelidir. Yanlarda sekiz küçük kubbenin desteklediği büyük kubbeli sıcaklık, ortada bir göbek taşı, yanlarda kurnalar vardır.
Trabzon’daki bu hamamlar dışında Evliya Çelebi’nin sözünü ettiği bazı hamamlar daha vardır. Ne yazık ki, Hatuniye Camisi’nin yanında İmaret Hamamı, İskender Paşa Camisi yanında İskender Hamamı, İç Kale’nin kuzeyinde Kale Hamamı ve Erdoğdu Bey Camisi yakınında Tekfur Sarayı Hamamı’ndan hiçbiri günümüze gelememiştir.
