Saray Hamamı (Merkez)
Kayseri Saray Mahallesi’nde (Hisar Bey Camisi Mahallesi) Hükümet Konağı yakınında bulunan Saray Hamamı’nın kitabesi bulunmadığından yapımı ile ilgili bazı tereddütler bulunmaktadır. Kaynaklarda da bu hamamla ilgili bilgilere rastlanmamıştır. Yalnızca Germiyanoğlu II.Yakup Bey’in vakıfları arasında Bey Hamamı ismi ile vakfiyesinde yazılı hamamın bu hamam olması düşünülebilir. Prof. Dr. Metin Sözen’in belirttiği, Başbakanlık Arşivinde Kanuni Sultan Süleyman devrine ait bir evkaf defterinde II. Yakup Bey’in bazı hamamları olduğu yazılıdır. Ayrıca Evliya Çelebi’nin Germiyan Hamamı olarak söz ettiği yapının da hangi hamam olduğu açıklık kazanmamıştır. Bunların yanı sıra Saray Hamamı’nda Paşa Halveti gibi özel bir bölümün olması bu hamamın Germiyanoğlu II. Yakup Bey zamanında XIV yüzyılın sonlarında yapıldığına işaret etmektedir.
Saray Hamamı’nın büyük bir bölümü iri moloz taşlardan yapılmış, üst örtüsünde de tuğlalar kullanılmıştır. Hamamın doğu yönünden basit bir kapı ile soyunmalık kısmına girilmektedir. XX. yüzyılın başlarında değişikliğe uğrayan bu bölümün alt kısmı kâgir, yer yer bağdadi ve ahşap tavanlıdır. Dikdörtgen planlı bu soyunmalığın batısından ince uzun bir koridor ile ılıklık bölümüne birkaç basamakla inilmektedir. Yatık dikdörtgen planlı ılıklıktan iki ayrı kapı ile sıcaklığa geçilir. Kare planlı sıcaklılığın üzeri merkezi bir kubbe ile örtülüdür. Bu bölümün kuzeyinde geniş bir kemer ile ayrılmış bir bölüm bulunmaktadır.
Ilıklığın güneyindeki ikinci bir kapıdan diğer bölümlerle ilgisi bulunmayan Paşa Halveti olarak isimlendirilen sıcaklığın ikinci bölümüne geçilmektedir. Önünde küçük bir kubbesi olan bu bölümün duvarlarında nişler ve kurnalar bulunmaktadır. Bu ara bölümden üzeri tromp kubbeli kare planlı halvet hücresine geçilmektedir.
Paşa Hamamı ayrı bir halveti bulunmasından ötürü, diğer Kütahya hamamları ve Türk hamam mimarisinden ayrılan kendine özgü bir yapıdır.
Küçük Hamam (Merkez)
Kütahya Cumhuriyet Caddesi’nin başında, Küçük Çarşı’da, Karagöz Paşa Camisi’nin karşısında bulunan Küçük Hamam zaman içerisinde bir çok değişiklik geçirmiş, 1975-1980 yıllarında çarşı olarak kullanılmış, sonra yeniden hamam haline getirilmiştir.
Germiyanoğlu II. Yakup Bey’in (1387-1429) subaşısı Hisar Bey’in oğlu Mustafa Bey’in vakfiyesinde Şehreküstü Mahallesi’ndeki çifte hamamı camiye vakfettiği yazılıdır. Aynı vakfiyede hamamın erkekler bölümünün babasından kendisine geçtiği, kadınlara ait bölümü de Sultanın izni ile kendisinin yaptırdığı yazılıdır. Bu kayıttan öğrenildiğine göre buradaki erkeklere ait tek hamam, Hisar Bey’in oğlu Mustafa Bey tarafından kadınlar kısmı eklenmiş ve bütünü yaptırmış olduğu camiye vakfedilmiştir. Bu durumda hamam XIV.yüzyılda yapılmıştır.
Çifte hamam plan düzeninde olan hamamın büyük kubbeli bir soyunmalık bölümü vardır. Moloz taş ve tuğladan yapılan hamamın soyunmalık kısmının kapısı iki yandaki pencereler arasında dışarıya taşkın, kademeli silmeli geniş bir çerçeve içerisine alınmıştır. Bu çerçeve içerisinde kabartma palmet ve yarım palmet biçiminde bir portal meydana getirilmiştir.
Türk hamamlarında bu tür görkemli giriş kapılarına rastlanmamaktadır. Soyunmalığın duvarları geniş nişleri ve kemerlerle ayrılmış, üzeri de yüksek bir kubbe ile örtülmüştür. Soyunmalığın güneyinden aynı eksen üzerinde ılıklığa geçilmektedir. Ilıklığın doğusunda tonozlu altı helâ bulunmaktadır. Bunun dışında kalan bölümler çapraz tonozlarla örtülüdür. Sıcaklık ılıklık ile aynı eksen üzerindedir. Burası kare bir mekân olup, üzeri Türk üçgenlerinin yardımı ile üzeri bir kubbe ile örtülmüştür. Erkekler bölümünün batısına üç bölümlü küçük bir kadınlar hamamı eklenmiştir. Ancak bu bölümün tam bir planını çıkarabilmek çok zordur. Bunun da nedeni kadınlar bölümünün erkekler bölümünün ılıklığı ile külhan arasına sıkıştırılmış oluşudur. Batıdan girilen küçük kubbeli bölüm ılıklık olmalıdır. Bu durumda soyunmalık kısmının ahşap olduğu düşünülmelidir. Erkekler bölümünün ılıklığı hizasındaki birbirine geçmiş iki hücrenin sıcaklığın halveti olduğu sanılmaktadır. Bunun dışında kalan sıcaklığın konumu çarşı olarak kullanıldığı dönemde değişikliğe uğramış olmasından ötürü tam bir netlik kazanamamıştır.
Eydemir (Elvan Bey) Hamamı (Merkez)
Kütahya Cumhuriyet Caddesi’nde, Mevlevihane’nin güneydoğusunda bulunan Elvan Bey Hamamı’nın kitabesi bulunmamaktadır. Elvan Bey’in vakfiyesine dayanılarak bu hamamın XVI.yüzyılın ilk yıllarında yapıldığı sanılmaktadır.
Hamam iri taşlarla örülmüş ve yer yer de moloz taşlardan yararlanılmıştır. Hamamın soyunmalık kısmı dört tarafta kademeli çift kemerli kesik tromplu ve geniş kubbeli bir mekândır. Bu bölümün ortasında daire şeklinde havuza yer verilmiştir. Çevresinde de çeşitli zamanlarda değişikliğe uğrayan camekânlı odalar yapılmıştır. Soyunmalıktan uzun bir koridorla ılıklığa geçilmektedir. Bu bölümün de ortasında oval bir havuz bulunmaktadır. Hamamın üç tarafı sekilerle çevrilmiş, kuzeybatısına da iki derin niş yerleştirilmiştir. Bu bölümün üzeri üçgenlerin yardımı ile taşınan bir kubbe ile örtülmüştür. Ilıklıktan sıcaklığa geçilmektedir. Sıcaklığın dört kenarına eyvanlar yerleştirilmiştir. Üzeri kubbe ile örtülmüş olup, çevresinde halvet hücrelerine yer verilmiştir.
Kazasker Hamamı (Merkez)
Kütahya Çemberciler Caddesi ile Pekmezpazarı’na giden yol üzerindeki bu hamam XVI.yüzyılın başında yapılmıştır. Hamamı yakınında medresesi bulunan Kazasker Halil Bin Mahmut Germiyani yaptırmıştır. Hamam 1930 yılında yıktırılmış ve arsası satılmıştır. İbrahim Hakkı Uzunçarşılı bu hamam yıkılmadan önce çifte hamam plan şemasında olduğunu ve burada keçecilerin keçe yıkadıkları üç bölüm olduğunu yazmaktadır.
Balıklı (Rüstem Paşa) Hamamı (Merkez)
Kütahya Balıklı Mahallesi’nde, Balıklı Camisi ile Balıklı Tekkesi arasındaki köşede bulunan bu hamamı Kütahya’da Anadolu Beylerbeyliği yapmış olan ve daha sonra Sadrazamlık makamına getirilen Rüstem Paşa 1549 yılında yaptırmıştır.
Hamam, erkekler ve kadınlar bölümü olmak üzere Osmanlı hamam mimarisindeki çifte hamam plan düzeninde yapılmıştır. Hamamın duvarları iri kesme moloz taştan örülmüş, üst örtüsü ve kubbelerinde tuğla kullanılmıştır. 1980 öncesinde harap bir durumda olan bu hamamı Vakıflar Genel Müdürlüğü restore etmiştir. Onarım öncesinde büyük kubbeleri, yüksek kasnaklı ve tuğladan örülmüşken, onarım sonrasında düzgün kesme taş kaplama ve beton sıvalı kubbelerle yenilenmiştir.
Hamamın erkekler kısmına cadde üzerinden bir sıra merdivenle inilmektedir. Erkekler bölümünün dışarıya doğru hafifçe çıkıntılı kapısı üzerinde manzum bir sülüs kitabe bulunmaktadır.
Kitabe:
“Hazreti paşayı Rüstem nam içün
Sahibülihsan vel inam içün
Kudreti halikle ta Balıklıda
İki hamam oldu bir akarsuda
Dedi tarih ona bir hazır cevab
Pâk eder yur arıdır napâkı ab
h.956 (1549)”.
Çukurda kalmış portal nişi sivri kemer içerisine alınmış ve basık kemerli bir kapı ile de soğukluk kısmına girilmektedir. Soyunmalık kısmı kare planlı olup, üzeri pandandifli bir kubbe ile örtülmüştür. Ortasına sekizgen köşeli mermer bir havuz yerleştirilmiştir. Çevresindeki camekânlı soyunma odaları zaman zaman değiştirildiğinden özelliğini yitirmiştir. Soyunmalıktan ara bir bölümle ılıklığa geçilmektedir. Ilıklık ve sıcaklık aynı eksen üzerindedir. Ilıklık dikdörtgen planlı olup, üzeri pandantifli bir kubbe ile örtülmüş, kubbe dışında kalan bölümler kemerlerle ve tonozlarla örtülmüştür. Sıcaklık ılıklığa göre daha küçük ölçüde olup, iki yanında derin kemerler vardır. Üzeri kubbe ile örtülmüştür. Sıcaklığın güney yönünde yan yana üzerleri küçük kubbelerle örtülü halvet hücreleri sıralanmıştır.
Hamamın kadınlar bölümü erkeklerinkinden daha yüksek ve daha geniş kubbeleri ile dikkati çekmektedir. Kadınlar bölümü de diğeri gibi çukurda kalmış ve soğukluk kısmına basamaklarla inilmektedir. Soğukluğun üzerini yüksek pandantifli bir kubbe örter, kubbe altına da altıgen bir havuz yerleştirilmiştir. Buradan, batı yönünde pandantifli kubbeli, kare planlı ılıklığa geçilmektedir. Sıcaklık aynı eksen üzerinde bulunmamakta olup, bunun üzeri de kubbelerle örtülüdür. Sıcaklığın ortasına kare bir göbek taşı yerleştirilmiştir.
Lala Hüseyin Paşa Hamamı (Merkez)
Kütahya Lala Hüseyin Paşa Camisi’nin karşısında, Lala Hüseyin Paşa Caddesi üzerinde bulunan bu hamamı Sultan II.Selim’in lalası olan Lala Hüseyin Paşa Kütahya’da Beylerbeyi olduğu sırada 1568-1570 yıllarında yaptırmıştır.
Hamam kesme taş, moloz taş ve tuğladan yapılmıştır. Giriş cephesi ise tamamen kesme taştan sonraki dönemlerde yenilenmiştir. Dikdörtgen planlı, küçük ve tek hamamdır. Soyunmalık bölümü oldukça geniş tutulmuş, üzerini pandantifli bir kubbe örtmüştür. Ilıklık bölümü yakın tarihlerde yenilenmiştir. Sıcaklık da dikdörtgen planlı olup, ortadaki kare alan pandantifli bir kubbe ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzey ve güney yönleri beşik tonozla uzatılmıştır. Buradan halvet hücrelerine geçilmektedir. Birbirlerine eş büyüklükte olan halvet hücreleri pandantifli küçük kubbelerle örtülmüştür.
Kemer Hamamı (Merkez)
Kütahya Maruf Mahallesi’nde, Lala Hüseyin Paşa Caddesi üzerinde bulunan bu hamam 1950 yılında buradan geçen yol nedeniyle kısmen kesilmiştir. Çifte hamam plan düzeninde yapılmış olup, oldukça geniş bir alanı kaplamaktadır. Hamamın kitabesi bulunmadığından yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır. Evliya Çelebi Kütahya hamamlarından söz ederken Kemer Hamamı’na da değinmiştir. Bu durumda 1671-1672 yıllarında bu hamamın var olduğu anlaşılmaktadır. Buna dayanılarak da hamamın XVI.yüzyılın sonlarında yapıldığı sanılmaktadır.
Günümüzde hamamın doğudaki bölümü Özen Hamamı olarak, batıdaki bölümü de Şen Kemer Hamamı ismi ile işlevini sürdürmektedir. Ancak bu plan değişikliklerinden ötürü her iki hamamda da karmaşık bir durum gözlenmektedir.
Şengül Hamamı (Merkez)
Kütahya Börekçiler Mahallesi’nde bulunan Şengül Hamamı değişik zamanlarda onarılmış, bazı bölümleri yıkılmıştır. Bu nedenle de Osmanlı hamam mimarisinde alışılagelen düzenin hiç birisine uymamaktadır. Yapım tarihi de kesinlik kazanamamıştır. Evliya Çelebi 1671-1672 yıllarında Kütahya hamamlarından söz ederken bu hamamın da ismini belirtmiştir. Evliya Çelebi’nin dışında hamamın yapımı ile ilgili bir belge veya kaynağa rastlanmamıştır. Bu bakımdan bu hamamın XVI.yüzyılda yapılmış olduğu sanılmaktadır.
Kesme taş ve moloz taştan yapılan, üst örtülerde tuğlaların kullanıldığı hamamın soyunmalık kısmı yan yana iki büyük pandantifli kubbe ile örtülmüştür. Bunlar birbirlerinden geniş bir kemerle ayrılmıştır. Soyunmalıktan batıya açılan dar bir kapı ile ılıklığa geçilmektedir. Ilıklık pandantifli bir kubbe ile örtülmüş olup, kuzey-güney yönünde beşik tonozlu iki eyvanı vardır. Ilıklığın güneyindeki sıcaklık kare planlı olup, üzeri Türk üçgenlerinin taşıdığı basık bir kubbe ile örtülüdür. Sıcaklığın çevresinde küçük kubbeli hücreler de bulunmaktadır.
Yeni Mahalle (Cedid Mahallesi) Hamamı (Merkez)
Kütahya Cedid Mahallesi’nde Lala Hüseyin Paşa Caddesi’nin kuzeyinde bulunan bu hamamın mimari yönden uyumsuzluğu XIX.yüzyılda yapıldığını göstermektedir. Bunun dışında kaynaklarda da hamamın yapımı ile ilgili bilgiye rastlanmamaktadır.
Hamam moloz taştan yapılmış, yer yer ahşap bağdadi tekniği uygulanmıştır. Hamam çapraz eksen üzerine yerleştirilmiş iki kubbeli mekândan meydana gelmiştir. Soyunmalık kısmı bağdadi olup, kubbesi de aynı teknikte yapılmıştır. Soyunmalık kısmına Kütahya çinileri gelişi güzel yerleştirilmiştir. Soyunmalık kısmından çapraz bir eksenle ılıklığa geçilmektedir. Birçok değişikliğe uğrayan ılıklık bölümünden sıcaklığa geçilmektedir. Sıcaklık tromplar üzerine oturtulmuş kubbe ile örtülü olup, bu bölüm oldukça geniş bir mekândır. Ortasına kare bir göbek taşı yerleştirilmiştir. Köşelere halvet hücreleri yapılmışsa da bunlar yapının bütünü ile uyum sağlayamamıştır. Hamamın geniş bir külhan ve depo kısmı bulunmaktadır. Hamam yapıldığından itibaren iyi biçimde ısıtılamamış ve bu yüzden de çalıştırılamamıştır.
