Gaziantep’te XX. yüzyılın başlarında otuz bir han bulunuyordu.Günümüze ise bunlardan çok azı, şehir hanı plan düzeninde olanlar gelebilmiştir.
Gaziantep hanlarının en eskisi arşiv kayıtlarına göre Mihaloğlu Yahşi Bey Medresesi’nin vakıflarından olan Han-ı Cedit (Yeni han) XV. Yüzyılda yapılmıştır. Bunun yanı sıra Pürçekli Kervansarayından daha önce yapılmış olan Dulkadirli Alaüddevle Bozkurt Hanının XVI.yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır.
Günümüzde Gaziantep il merkezinde yapılmış olan en eski han Lala Mustafa Paşa’nın 1563 tarihli Paşa (Hışva) Hanıdır. Bunun yanı sıra çeşitli dönemlerde Sam Köyü Hanı (XVI.yüzyıl), Paşa Hanı (Hışva Hanı) (XVI.yüzyıl), Tütün Hanı (1754), Yeni Han (XVI.yüzyıl), Tuz Hanı (XVII.yüzyıl), Emir Hanı (l710), Yüzükçü Hanı (1735) yapılmıştır.
Gaziantep hanları genellikle tek katlı olarak yapılmış olmalarına karşılık iki ve üç katlı hanlar da vardır ki, bunlar daha sonraki dönemlerde yapılmışlardır. Bu hanların başında da XIX. yüzyıla tarihlendirilen Şeker Hanı, Mecidiye Hanı, Millet Hanı, Belediye Hanı, Eski Gümrük Hanı, Kürkçü Hanı, Maarif Hanı, Anadolu Hanı ve Gümrük Hanı gelmektedir. XIX.yüzyılın sonlarında yapılan Kumruoğlu Hanı ile Elbeyli Hanı üç katlı hanlar gurubundandır.
Gaziantep’te hanların yapımı çevre ile ticari gelişmelerin artmasından sonra XIX.yüzyılın ikinci yarısından sonra yapılmaya başlamışlardır.
Gaziantep hanlarında genellikle odalar bir avlu etrafında sıralanmışlardır. Tek katlı olan hanlardan Paşa Hanında odaların önünde revaklar bulunmaktadır. Diğerlerinde bu tür bir revak sistemine yer verilmemiştir. İki katlı hanlarda, ikinci kattaki odaların önlerine ahşap veya payeler üzerine oturan revaklar yerleştirilmiştir. Genellikle bu hanların alt kat odaları satışa yönelik olup üst katlar atölye, bazen de dinlenme yeri olarak kullanılmışlardır. Bu hanların bir diğer özelliği de ahırların han çevresindeki kayalıkların oyulmasıyla meydana getirilmiş olmalarıdır.
Gaziantep hanları giriş portalleri dışında oldukça sade bir görünümdedirler. Bununla beraber Yeni Han, Elbeyli Hanı, Millet Hanı, Belediye Hanı ve Kürkçü Hanı diğerlerinden farklı olarak yöresel siyah ve beyaz taşlardan yararlanmışlardır.
Şeker Han (Merkez)
Gaziantep Arasta Çarşısında bulunan Şeker Hanı’nın ne zaman yapıldığı konusunda yeterli bilgiler bulunmamaktadır. Bununla beraber Antep Şer’i Mahkeme sicillerindeki kayıtlara göre XVI. yüzyılda bu hanın bulunduğu anlaşılmaktadır.
Oldukça düzgün kesme taştan yapılan han iki katlı hanlar gurubundandır. Hanın oldukça gösterişli bir giriş portali bulunmaktadır. Hanın odaları ortadaki bir avlunun etrafında sıralanmışlardır. Bu avlu çevresindeki odaların önünde revaklar ve üst katın revaklarını taşıyan direkler vardır.
Paşa Hanı (Merkez)
Gaziantep’te Kalealtı semtinde bulunan Paşa Hanı’nı Halep valiliği sırasında Lala Mustafa Paşa 1550 yılında yaptırmıştır.
Han düzgün kesme taştan yapılmıştır. Tek katlı avlulu ve revaksız hanlar gurubundandır. Günümüzde yapılan onarım ve eklerle tüm özelliğini yitirmiştir.
Hışva Hanı (Merkez)
Gaziantep Düğmeci (Karagöz) Mahallesi’nde bulunan Hışva Hanı’nın kitabesi olmadığından ne zaman yapıldığı kesinlik kazanamamıştır. Antep Şer’i Mahkeme Sicillerinde ismi geçtiğinden ötürü XVI-XVII yüzyıllarda yapıldığı sanılmaktadır.
Hışva Hanı da tek katlı,avlulu hanlar gurubundandır. Yuvarlak kemerli gösterişli bir giriş kapısından avluya geçilmekte, bu avlunun iki yanında odalar sıralanmışlardır. Bu odaların karşısına gelen bölüme ise kayaların oyulması suretiyle ahırlar yapılmıştır. Giriş kapısı siyah ve beyaz taşlardan yapılmış, girişi örten tonozların başlangıçlarına da mukarnas dizileri yerleştirilmiştir.
Emir Ali Hanı (Amir Ali Hanı) (Merkez)
Gaziantep Kunduracı Çarşısında bulunan, Şeker Hanı karşısındaki Emir Ali Hanı’nın kitabesi bulunmamaktadır. Antep Şer’i Mahkeme sicillerine göre XVIII..yüzyılda yapıldığı anlaşılmaktadır.
Hanın sivri kemerli bir girişi bulunmaktadır. Aynı zamanda tonoz örtülü eyvan biçimindedir. Han iki katlı hanlar gurubundandır. Hanın birinci katında avluya açılan odalar sıralanmıştır. İkinci katın önüne direklerin taşıdığı bir revak yapılmış, bunların arkasına da odalar sıralanmıştır.
Han bir çok değişikliğe karşılık orijinalliğini kısmen de olsa koruyabilmiştir.
Millet Hanı (Merkez)
Gaziantep, Kalealtı semtinde bulunan han Gaziantep Kalesine 300 m. uzaklıktadır. Bu han Aşçıoğlu Kesabar Kavşeğ’in maddi desteği ile 1870-1875 yıllarında yapılmıştır.
Vakıf olarak yapılan han kuzey-güney doğrultusunda uzanan iki katı hanlar gurubundandır. Kesme taştan yapılmış, tonozlu ve gösterili bir girişten sonra bir avluya geçilmektedir. Bu avlunun çevresinde odalar sıralanmıştır. İkinci katın revağını taşıyan direkler de burada birbirini izlemektedir.
Han günümüzde özgün mimarisini korumakta olup, Gaziantep’in bakırcılar merkezidir. Bu çarşıda Gaziantep bakırcılığına özgü Göbekli Lale, Arabesk, Badya, karışık Patlıcan ve Lale motifleri işleyen atölyeler bulunmaktadır. Ayrıca mutfağa yönelik eşyalar, kazanlar, güğümler, tencereler yapılmaktadır. Bu çarşı Gaziantep ekonomisine büyük katkı sağlamaktadır.
Kürkçü Hanı (Merkez)
Gaziantep Arasta Çarşısında bulunan Kürkçü Hanı’nın yapım tarihi bilinmemektedir. Bununla beraber hanın XIX. yüzyılın sonlarında yapıldığı sanılmaktadır.
Gaziantep hanları arasından zengin giriş kapısı ile ayrılmaktadır. Memluklu ve Zenği üslubunu yansıtan giriş kapısı siyah ve beyaz taşlardan güneş ışıklarını andıracak biçimde yapılmış olmaları oldukça ilginçtir. Ayrıca girişin üzerine taş konsollar yerleştirilmiştir. Bunların üzerine de vazoyu andıran sekiz parça taş yan yana dizilmiş ve böylece görkemli bir görünüm ortaya çıkmıştır.
Gaziantep hanları arasında iki katlı hanlar gurubundandır. Hanın ikinci kattaki odaları biraz daha küçük tutulmuş, önlerindeki revaklar daha geniş tutulmuştur.
Belediye Hanı (Merkez)
Gaziantep, İsmet Paşa Mahallesi’nde bulunan Belediye Hanı kentin en büyük hanıdır.
Han kesin olmamakla beraber Belediye Başkanı Mustafa Ağa tarafından 1887’de yaptırılmıştır.
İki katlı hanlar gurubundan olan hanın çok sayıda odası ve ayrıca bir de ahırı bulunmaktadır.Yapı olarak handan çok kervansaray görünümündedir. Hanın doğu, batı ve kuzey yönündeki üç kapından avluya girilmektedir. Bu avlunun ortasında sekiz köşeli bir şadırvanı vardır. Avlunun dört yanından merdivenlerle üst kata çıkılmaktadır. İkinci katta sofa ve kemerli revakların arkasında odalar sıralanmıştır.
Gaziantep’te yapılmış hamamların çoğunun isimleri arşiv kayıtlarından öğrenilmektedir. Günümüze gelebilen hamamlar arasında İki Kapılı Hamam ile Eski Hamam XVI.yüzyılın ilk yarısı), Şeyh Fethullah Hamamı (XVI.yüzyıl), Paşa Hamamı (1560), Hüseyin Paşa Hamamı (1727), Naib ve Tabakhane hamamları orijinal şekliyle günümüze gelebilmiş örneklerdir. Tutlu Hamamı orijinal şeklinden uzaklaşmış ve depo olarak kullanılmıştır. Eyyubiler döneminde yapıldığı sanılan Kale Hamamı yıkılmış ve büyük bölümü toprak altında kalmıştır.
Tişlaki (1536), Akyol hamamları (XVI.yüzyıl), Koca Nakip Hamamı (XVII.yüzyıl), Mücella, Piyale Paşa ve Tüffah hamamlarından herhangi bir kalıntı günümüze gelememiştir.
Gaziantep hamamlarını diğer hamamlardan ayıran en büyük özellik ısı kaybının aza indirgenmesi ve soğuk iklim koşullarından ötürü yarıya kadar toprağa gömülmeleridir. Bu bakımdan Gaziantep hamamlarını uzaktan fark etmek biraz zordur. Bunun yanı sıra taş işçiliğinin meydana getirdiği süslemeleri ile de dikkat çekici örneklerdir. Çoğunlukla da hamamlarda eyvanlara ve köşe halvetlerine geniş yer verilmiştir.
Eski Hamam (Merkez)
Gaziantep Boyacı Mahallesi’nde bulunan Eski Hamam Boyacı Camisi ile birlikte, kesin olmamakla beraber XV.yüzyıl da yapılmıştır. Gaziantep’e özgü hamamlar gibi büyük bölümü toprak altında bulunmaktadır. Bu nedenle de Evliye Çelebi bu hamamdan Çukur Hamam olarak söz etmiştir.
Kesme ve moloz taştan yapılmış, haç biçiminde dört eyvanlıdır. Soğukluk, sıcaklık ve halvet bölümlerinden meydana gelmiş olup, bölümlerin üzeri kubbe ile örtülüdür.
Keyvan Hamamı (Merkez)
Gaziantep Gaziler Caddesi’nde bulunan Keyvan Hamamı XV. Yüzyılın ikinci yarısında yapılmıştır. Banisi bilinmemektedir.
Tek hamam plan düzeninde moloz taştan yapılmıştır. Planı diğer hamamlardan biraz daha farklıdır. Soyunmalık bölümü kare planlı, soğukluk dar ve uzun bir koridor görünümündedir. Sıcaklık ise yıldıza benzer plandadır. Hamamı oluşturan bölümlerin üzerleri ayrı ayrı kubbelerle örtülüdür. Bu hamam da yarısına kadar toprağa gömülü olarak yapılmıştır.
Paşa Hamamı (Merkez)
Gaziantep Kalealtı denilen semtte bulunan Paşa Hamamını XVI. yüzyılın ortalarında Lala Mustafa Paşa yaptırmıştır.
Tek hamam plan düzeninde moloz ve yer yer kesme taştan yapılan hamam soyunmalık, soğukluk ve sıcaklık bölümlerinden meydana gelmiştir. Soyunmalık bölümünün üzeri düz damla, soğukluk ise üç ayrı kubbe ile örtülmüştür. Sıcaklık pandantifli bir kasnağın taşıdığı merkezi bir kubbe ile örtülmüştür. Sıcaklık yıldız biçiminde bir plan düzeninde olup, dördü açık dördü kapalı yerleri de yıldızın kolları arasındadır.
Şıh Hamamı (Merkez)
Gaziantep Kepenek ve Hamacı mahalleleri arasında bulunan Şıh Hamamı Abdülkerim oğlu Şeyh Fethullah tarafından 1550 yılında yaptırılmıştır.
Hamam düzgün kesme taştan haç planlı tek hamam plan düzenindedir. Soyunmalık, soğukluk ve sıcaklık bölümlerinden meydana gelmiştir. Bu bölümler dikdörtgen bir plan düzeninde peş peşe sıralanmışlardır. Üzerleri ayrı ayrı kubbelerle örtülmüştür. Duvarlardan kubbelere geçiş Türk üçgenlerinin yardımıyla sağlanmıştır. Sıcaklık bölümünün etrafında sekiz köşeli iki halvet hücresi bulunmaktadır.
Pazar Hamamı (Merkez)
Gaziantep Kalealtı semtinde bulunan Pazar Hamamının ne zaman yapıldığı kesinlik kazanamamıştır. Evliya Çelebi bu hamamdan söz etmiştir. Buna dayanılarak hamamın XVII. Yüzyıldan önce yapılmış olması kuvvetle muhtemeldir.
Hamam düzgün kesme taştan haç planlı olarak yapılmıştır. Soyunmalık, soğukluk ve sıcaklık bölümlerinden meydana gelmiştir. Bölümlerin üzeri kubbelerle örtülüdür. Değişik zamanlarda yapılan onarımlar sonunda özelliğini büyük ölçüde yitirmiştir.
Naip Hamamı (Merkez)
Gaziantep Tabakhane Deresi kıyısında Gaziantep Kalesinin de kuzeyinde bulunmaktadır. Hamam XVII.yüzyılın ikinci yarısında Hacı Mehmet oğlu Ramazan tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır.
Naip Hamamı plan düzeni ile Şıh ve Hüseyin Paşa hamamlarına benzemektedir. Düzgün kesme taştan haç biçimli, eyvanlı ve tek hamam plan düzenindedir. Soyunmalık, soğukluk ve sıcaklık bölümleri dikdörtgen plan düzeninde peş peşe sıralanmışlardır. Bölümlerin üzerleri kubbelerle örtülüdür. Bunlardan soyunmalık bölümünün kubbesi diğerlerinden daha farklı ve görkemli yapılmıştır.
Tabak Hamamı (Merkez)
Gaziantep, Bostancı Mahallesi’nde bulunan Tabak Hamamın ne zaman yapıldığı kesinlik kazanamamıştır. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde ismi geçmesinden ötürü XVII. Yüzyıldan önce yapılmış olduğu düşünülmektedir.
Hamam oldukça iri kesme taştan yapılmıştır. Soyunmalık soğuklu ve sıcaklık bölümlerinden meydana gelen hamam haç planlı ve eyvanlıdır. Bölümlerin üzerleri basık kubbelerle örtülmüştür.
Hüseyin Paşa Hamamı (Merkez)
Gaziantep Gaziler Caddesi’nde bulunan Hüseyin Paşa Hamamını Darendeli Hüseyin Paşa ile Antep Nakib-ül eşraf kaymakamlarından Hacı Ömer oğlu Hacı Mehmet 1747’de yaptırmıştır.
Gaziantep’te orijinalliğini yitirmeden günümüze gelen bu hamam, halk arasında Çıkrıkçı Hamamı olarak da tanınmaktadır.
Tek hamam plan düzenindeki hamam soyunmalık, soğukluk ve sıcaklık bölümlerinden meydana gelmiştir. Dikdörtgen plan düzenindeki bölümler art arda sıralanmışlardır. Soyunmalık bölümü pandantiflerin taşıdığı oldukça büyük, soğukluğun ise daha küçük birer kubbe ile üzerleri örtülmüştür. Sıcaklığın diğerlerinden çok daha farklı ve görkemli bir görünümü vardır. Yıldız biçiminde bir plan gösteren sıcaklılığın altı eyvanı, altı da halvet odası bulunmaktadır. Bu bölümlerden, orta bölüm mukarnaslı ve pandantifli büyük bir kubbe, onun dışında kalan bölümler de küçük kubbelerle örtülmüştür.
Hüseyin Paşa Hamamının içten olduğu kadar dışarıdan da çok gösterişli ve yüksek bir görünümü bulunmaktadır.
Gaziantep’te değişik dönemlerde altı bedesten yapılmıştır. Bunlardan yalnızca Zincirli Bedesten ile (l717) ile Kemikli Bedesten (1853) günümüze gelebilmiştir.
Lala Mustafa Paşa’nın ll0 dükkandan meydana gelen Eski Bedesten (Karanlık Bedesten) (l578), Kadri Paşa Bedesteni (Fatlacılar Bedesteni) (1854-1857), Oturakçılar Bedesteni ve Hüsrev Paşa’nın yaptırdığı Kuyumcular Bedesteni’nden (XVI.yüzyıl) günümüze hiçbir iz gelememiştir.
Zincirli Bedesten (Merkez)
Gaziantep Kunduracılar Çarşısında bulunan bedesten 1717 yılında Hüseyin Paşa tarafından yaptırılmıştır. Halk arasında Kara basamak bedesteni ismiyle de tanınmaktadır.
Bedestenin güney kapısındaki dört dizelik kitabeyi devrin şairlerinden Kusuri yazmıştır. Bedesten kuzeyden güneye; doğudan batıya uzanan iki ayrı bölümden meydana gelmiş olup her iki bölüm kuzeydoğuda kesişmektedir.
Bedesten tek katlı bir yapıdır. İçerisinde 80 dükkanı vardır. XX. yüzyılın başlarında bedestenin üzerine ikinci bir kat yapılmıştır. Adliye olarak kullanılan bu bölüm 1957 yılında yanmıştır. Günümüzde onarılan bedesten et ve sebze hali olarak kullanılmaktadır.
Kemikli Bedesten (Merkez)
Gaziantep Kunduracılar çarşısında bulunan Kemikli Bedesteni Müftü Hacı Osman Efendi 1853 yılında yaptırmıştır.
Bedesten dikdörtgen planlı olup kesme taştan yapılmıştır. Bedestenin doğu ve batı yönlerinde ikişer girişi bulunmaktadır. Bedestenin içerisi tonozlu hücrelerle boydan boya ikiye bölünmüştür. Günümüzde bedesten iş yeri olarak kullanılmaktadır.
