Bediüzzaman, "Avf Meslek Ahlâkı" ve "İ'la-i Kelimetullah" (2)

__Prof. Dr. Bünyamin Duran__


Bediüzzaman, "Avf Meslek Ahlâkı" ve "İ'la-i Kelimetullah" (2)

Avf Meslek Ahlâkının birinci niteliği: Şevk

Bilindiği gibi "şevk" ihtiyacın bir üst derecesini ifade eden bir istek ve arzu düzeyidir. Nitekim Bediüzzaman da bir ifadesinde "Muzaaf ihtiyaç iştiyak ve muzaaf iştiyak, incizap" diyerek bu mânâya dikkat çeker. Kendi orijinal ifadesiyle "Kainâtta bittecrübe her şeyin bir nokta-i kemali vardır. O şeyin o noktaya bir meyli vardır Muzaaf meyil, ihtiyaç olur. Muzaaf ihtiyaç, iştiyak olur. Muzaaf iştiyak, incizab olur ve incizap, iştiyak ve meyil Cenab-ı Hakkın evamir-i tekviniyesinin mahiyet-i eşya tarafından birer habbe ve hüve-i imtisalidirler"

"Şevk" ve "iştiyak" aynı kökten türemiş iki kelimedir. "Şevk" unsurunu, meslek ahlâkı açısından değerlendirdiğimizde ise şunları söyleyebiliriz: Esnaf İslâmının mesleğine ve mesleğinin icrasına karşı ciddi bir şevk içinde bulunması gerekir. Her türlü ataletten, tembellikten ve uyuşukluktan uzak olarak son derece dinamik ve faal bir şekilde dünya ve dünya işlerine sarılmalıdır. Dünyanın "âhiretin mezrası" olduğu yaklaşımından hareketle dünya işlerini bir ibadet ve İ'la-i Kelimetullah'a ulaşmak için bir basamak olduğu bilinciyle yüksek düzeyli bir çalışma şevk ve gayretine sahip olmalıdır. Bu gerçekten hareketle Bediüzzaman, ısrarla ümmeti atalet ve mevcutla yetinmekten uzak durup ileri derecede bir şevkle çalışmaya teşvik eder: "En bedbaht, en muzdarip, en sıkıntılı (kişi); işsiz adamdır. Zira atalet, ademin (yokluğun) biraderzadesidir. Sa'y (çalışma) vücudun hayatı ve hayatın yakazasıdır (uyanık halidir)." Yukarıda da kısaca ifade edildiği gibi Bediüzzaman, zamanımızda sanayileşme ve ekonomik gelişmeyi ümmet üzerine yüklenmiş bir farz-ı kifaye olarak değerlendirir.

Şevkin en önemli kriterleri yüksek teşebbüs gücü ve kişinin mesleğiyle bütünleşmesidir. Daha açık ifade ile Esnaf İslâmı'nın ileri derecede bir müteşebbis kimlik ve ruhîyatına sahip olmasıdır. "İki gününü müsavi" yapmayacak şekilde sürekli bir faaliyet ve dinamizm içinde bulunmasıdır. Madem İ'la-i Kelimetullah böyle bir faaliyet ve atılım sonunda gerçekleşecek bir toplumsal safhadır; öyleyse Esnaf İslâmı'nın da ticarî ve ekonomik faaliyet ve kararlarını da doğrudan İ'la-i Kelimetullah'a yönelen bir faaliyet ve karar olarak görmesi ve değerlendirmesi gerekir.

Bediüzzaman'a göre Müslümanların son yüzyıllarda ekonomik ve ticarî açıdan geri kalmalarının ve sefalete düşmelerinin temel nedenlerinden biri bazı seçkin kesimler tarafından ümmetin çalışmaya yönelik şevkinin ve eğiliminin kırılması ve yok edilmesidir. Oysa Bediüzzaman'a göre: "Leyse li'l-insani illa ma sea" âyetinin ruhundan "meyelan-ı sa'y" (çalışma şevki) fışkırmaktadır. Bu meyelan ve şevk bazı telkinat ile kırılmış, buna bağlı olarak Müslümanları ileri derecede bir "tevekkül-ü tembelane" sarmıştır. Bu meyelanı ve şevki kıranlar ise İ'la-i Kelimetullah'ın bu zamanda ancak "maddeten terakkiye mütevakkıf olduğunu bilmeyen"; ve dünyanın âhiretin tarlası olduğu cephesini anlamayan ve belki de en önemlisi Ortaçağ ile yaşadığımız çağın "ilcaat"larını ayırt edemeyen bir kısım vaizlerdir.

Bediüzzaman bu ifadelerinde sanki İbrahim Hakkı Hazretleri ve benzerlerine gönderme yapar gibidir. İmam-ı Gazali'nin sadece virtües (seçkin) kesime mahsus olarak değerlendirdiği rızık konusunda "esbabtan sıyrılıp doğrudan Allah'a dayanma" anlamındaki "tevekkül"ü, İbrahim Hakkı Hazretleri ümmetin her kesimine teşmil ederek şöyle yorumlar:

"Tevekkül, halktan uzaklaşıp Hakka bütünüyle itimat etmektir. Halkın elinden ümit kesip Allah katında olana itibar edip güvenmektir. Tedbiri bırakıp takdire ulaşmaktır. Yarın için titizlikten vazgeçmedir... ...Allah'a rızk hususunda ve sair ihtiyaçlarda tevekkül etmek herkese iki şey için gereklidir. İlki, ibadet ve huzur için feragat etmedir. Zira Hakka tevekkül etmeyen rızık ve ihtiyaç teminiyle uğraşmaktan (dolayı) ibadetle meşgul olamaz... Tevekkül adamı asla erzak stok etmez ve yarını rızkı hususunda hiç gam çekmez. Zira o kendini Yaratıcısının engin nimet denizinde boğulmuş bulur."

Oysa Bediüzzaman "tevekkül", "tefviz" gibi kavramlara daha değişik anlamlar yükler ve bu konuda "üstadım" dediği İmam-ı Gazali Hazretleriyle geniş ölçüde buluşur. Ona göre:

"Tertib-i mukaddematta (sebeplere başvurmakta) 'tefviz' (boşverip oturmak) tembelliktir. Terettüb-ü neticede (sonucu kabulde) tevekküldür. Semere-i sayine (çalışma sonucuna) ve kısmetine rıza; kanaattir, (kanaat) meyl-i sa'yi (çalışma eğilimini) kuvvetlendirir. Mevcutla iktifa dun-himmetliktir (himmet yetersizliğidir).
"Evamir-i Şer'îyeye (Şer'î emirlere) karşı itaat ve isyan olduğu gibi, evamir-i tekviniyeye (tabiî kanunlara, Sünnetullah'a) karşı da itaat ve isyan vardır. Birincisinde mükâfaat ve mücazatın ekseri, ahirette; ikincisinde ağlebi (çoğunluğu), dünyada olur. Meselâ sabrın mükâfatı zaferdir; ataletin mücazatı sefalettir; sa'yin sevabı servettir; sebatın mükâfatı galebedir. Müsavatsız adalet, adalet değildir."

Bediüzzaman tevekkül konusunu net bir şekilde ortaya koymakta ve ümmeti bu konuda sıkıntıdan kurtarmaktadır: "... demek iman, tevhidi; tevhid, teslimi; teslim, tevekkülü; tevekkül, saadet-i dareyni iktiza eder. Fakat yanlış anlama, tevekkül esbabı bütün bütün reddetmek değildir; belki esbabı dest-i kudretin perdesi bilip riayet ederek esbaba teşebbüsü ise bir nevi dua-i fiili telakki ederek müsebbebatı yalnız Cenab-ı Haktan istemek ve neticeleri ondan bilmek ve ona minnettar olmaktan ibarettir."
Bediüzzaman bu ifade ve yorumlarıyla ümmeti zihin ve düşünce karışıklığından kurtarmakta bu konuda Müslümanlara bizim Avf Meslek Ahlakı dediğimiz ahlâkî ilkeleri tavsiye etmektedir.

Çalışma şevkinin ikinci özelliği Esnaf İslâmı'nın mesleğiyle bütünleşmesi hatta Bediüzzaman'ın ifadesiyle "mesleğinde fani olması"dır. "...bir adam(ın) müstaid ve kabil (kabiliyetli) olduğu şeyi terk ve ehil olmayan şeye teşebbüs etmesi, şeriat-ı hilkate (yaratılış kanunlarına) büyük bir itaatsizliktir. Zira şanı odur ki; ...sanatın mekayisine ihtiram ve muhabbet; ve nevasimine (kanunlarına) temessül ve imtisal... elhasıl: fenafi's-san'at olmaktır."

Her insanın mesleğiyle bütünleşebilmesi ve mesleğinde fani olabilmesi ise kişinin kendi istidat ve kabiliyetine uygun meslekleri tercih etmesi ve o mesleklerde uzmanlaşması ile mümkün olabilecektir. Aksi takdirde sonuç kaçınılmaz olarak olumsuz olacaktır.

İ'la-i Kelimetullah safhasına götürecek Avf Meslek Ahlâkı'nın diğer bir kriteri Esnaf İslâmı'nın ileri derecede bir teşebbüs ruhuna sahip olmasıdır. Bunun yansımaları ilk olarak esnafın kendi mesleğini ve mesleğinin inceliklerini en iyi ve en sağlıklı bir şekilde kavraması ve benimsemesidir. Bu aşamadan sonra ise o mesleği gelişebileceği ölçekte geliştirmesidir. İ'la-i Kelimetullah'ın gerektirdiği meslek zihniyeti, her zaman yeniliklerin peşinde koşarak son derece dinamik ve hareketli bir hayat tarzıdır. Yoksa durgun-kapalı bir meslek ahlâkıyla babadan ve dededen gördüğü şekliyle icra-i meslek edilmesi statik ve durgun bir meslek ahlâkını ifade eder ki, böyle bir anlayışla İ'la-i Kelimetullah'ın gerektirdiği gelişme trendi sağlanamaz...

Esnaf İslâmı'nın karşılaşacağı ve göğüslemek zorunda kalacağı en büyük handikaplardan biri yapısallaşmış gelenek ve görenek kalıplarıdır. Uzun asırların üst üste yığdığı ve adeta birbiriyle kaynaştırdığı âdet, usûl ve örflerin yerinden kıpırdatılması bile son derece yüksek irade direnci ve enerji sarfı isteyen bir faaliyettir. Bir de bu telakkiler ümmet tarafından benimsenmiş bazı "hazretlerin" kitaplarında önemli bir unsur olarak yer alıyorsa onların yıkılması ve yerine Kitabî olanının ikamesi o ölçüde zor olacaktır. Ancak bu gelenek ve âdetler son derece statik ve durgun bir hayat telakkisi ve tarzını öneriyor ve gerektiriyorsa onların yerinden sökülüp atılması ve yerine Kitabî tarz ve usûllerin ikame edilmesi de o kadar anlamlı ve lüzumlu bir faaliyet olmalıdır. Meselâ İbrahim Hakkı Hazretlerinin yaptığı gibi fakirliğin sebeplerini soğan ve sarmısak kabuğu yakmak, gece vakti ev süpürmek, çöpleri evin içinde biriktirmek, çerçöple dişleri karıştırmak, eşik üzerinde oturmak, kapının bir kanadına dayanmak, her sabah erken çarşıya gitmek, dişi kırık tarak ile taranmak, lambayı nefesle söndürmek gibi Kitabî ve aklî olmayan yerlerde aranıyorsa Esnaf İslâmı'nın omuzlayacağı çok iş, devirmek zorunda olduğu çok "dağ" var demektir.

Bu açıdan Esnaf İslâmı'nın ilk olarak yerinden kımıldatmak fakat zamanla devirmek amacıyla öncelikle omuz vereceği faaliyet üretim tekniği ve üretim tarzı konusundaki geleneksel statik yapıdır. "Hikmet mü'minin yitiğidir, nerede bulursa alır" prensibinden hareketle İ'la-i Kelimetullah'a ulaşmada hız ve sürat kazandıracak her türlü üretim tekniği ve tarzını adapte etmesi veya bundan daha önemli olarak geliştirmeye çalışması Esnaf İslâmı'nın en önemli fonksiyonları arasındadır.

Burada doğal olarak her türlü geleneğin tahrip edilmesi sonucu çıkartılmamalıdır. Bu konudaki genel ilkemiz geleneklere bağlılığın "mutlak" olmaması; Kur'ânî prensiplere uygun olması halinde benimsenmesi ve ısrarla sürdürülmesidir.

Bu arada yeni ve dinamik kitabî bir meslek ahlâkı geliştirirken özellikle esnaf veya meslek geleneklerimizde yer alan "Hırs kapısın bağlaya, kanaat ve rıza kapısın aça, tokluk ve lezzet kapısın bağlaya, açlık ve riyazet kapısın aça, halktan yana kapısın bağlaya, Hak'tan yana kapısın aça..." şeklinde yapısallaşan telkinlerin zamanımızın "ilcaatı" da dikkate alınarak yeniden yorumlanması gerekir. Bunlardan özellikle "kanaat", "rıza", "riyazet" gibi kavramlara doğrudan Kur'ân, Hadis ve Sahabi yaşayışı dikkate alınarak yeni anlamlar yüklenmelidir.

Avf Meslek Ahlâkının ikinci niteliği: Hikmet

"Hikmet" İslâmî literatürde "akıl, söz ve hareketteki uygunluk"; "ilim, adalet ve ahlâkın birleşmesinden doğan değerli sıfat" gibi anlamlara gelir. Istılahî mânâsı ise çok kapsamlıdır. "Kime hikmet verirse o muhakkak bir çok hayra verdirilmiş olur" âyetinin tefsirinde Elmalılı Hamdi Yazır Hazretleri "hikmet"e tam 23 anlam yükler. Biz bunlardan bir kaç tanesini zikrederek genel bir hikmet olgusuna ulaşmaya çalışalım: Hikmet; "kavilde ve fiilde isabettir"; hikmet, "ilm-ü ameldir"; hikmet, "eşyanın mânâlarını anlamadır"; hikmet, "yeni birşey icad etmektir"; hikmet, "eşyayı mevzi ve mertebesine koymaktır" Bediüzzaman'da "Sani-i Zülcelal İsm-i Hakîm'in (hikmet) muktezasıyla, her şeyde en hafif sûreti, en kısa yolu, en kolay tarzı, en faydalı şekli ehemmiyetle takip ettiği gösteriyor ki, fıtratta israf, abesiyet ve faidesizlik yoktur... İktisat onun (hikmetin) lâzımı ve düstur-u esasıdır"

Elmalılı ve Bediüzzaman'ın genel yaklaşımından hareketle "Hikmet"i; niyet, plan ve kararda tüm bilimsel verileri kullanarak "optimalite"yi arama ve bulma olarak tanımlayabiliriz. Genel olarak "hikmet"i; üretim, tüketim, dağıtım, iş organizasyonu, ferdî ve siyasal ilişkiler, dinî karar ve faaliyetlerde her türlü heva, heves, temayül ve Kitabî olmayan gelenekten uzak durarak, objektif, tutarlı, aklî, bilimsel ve rasyonel hareket edebilme süreci olarak değerlendirebiliriz. Tüm boyutlarıyla olmasa da bazı cepheleriyle "hikmet" Weberyen anlamdaki "rasyonalite" ile paralel yönlere sahiptir. Özellikle keyfîlik ve hevadan uzak olarak bilimsel ve objektif olma noktalarında Weberyen rasyonalite ile geniş ölçüde kesişir.

Weber'e göre "Rasyonellik", insan hayatının bütün yönlerinde geleneksel normlara ve karizmatik duygudaşlığa başvurmayı safdışı bırakan ve genel kurallara ve talimatlara dayanarak insan hayatında hesaplılık ve sistematik denetimin artması olayıdır. Rasyonel ve seküler hayatta geleneksel kurumlara bağımlığı engelleyecek olan bürokratik denetim ve gözetim araçları, endüstriyel ve siyasal faaliyetlere giderek hakim olur. Rasyonel ve seküler hayatta toplumsal ilişkiler gayr-i şahsicilik ve resmiyet temeline dayalı olur. Çünkü bürokrasi tayin edilmiş amaçlara ulaşmak için insanlara en etkili yolları sunmaktadır. Hukukta rasyonel hukukî sistemler, kutsal geleneklerin, "kadı adaleti"nin ve hukukî karar çıkarmaktaki keyfîliğin yerini alır. Toplum bir bütün olarak gittikçe örgütlenme ve rasyonel bir yapıya kavuşma açısından fabrika şartlarının hükmü altına girer.

Schiller'in ifade tarzını izleyerek Weber modern seküler toplum şartına "dünyanın büyüden kurtulması" diye atıfta bulunur. Bununla Weber insanların artık büyüsel ve doğaüstü güçlerin kutsal dünyasında kapalı olmadıklarını kasteder. İlke olarak "Etkili olabilecek hesaplanmayan esrarengiz güçler yoktur... Artık yabanî toplumlar gibi ruhlara galip gelmek veya onlardan yardım dilemek için büyüsel yollara başvurmaya gerek kalmamıştır." Buna rağmen bilimsel gelişmenin mümkün kıldığı ilerleme ve uygarlık, bir bireyin hayatında artık hiçbir doğal ve kaçınılmaz sınır olmadığı anlamına gelir. Olgunluk artık bir bireyin aşiretinin veya toplumunun ilim ve irfanını iyice öğrenmiş olması anlamına değil; daha çok, bir bireyin sürekli büyüyen bilgi stokuna yetişmesi anlamına gelir.

Weber'in öngördüğü gibi toplumların her türlü doğaüstü kaynaklardan bağımsızlaşarak sadece aklının ve deneylerinin ışığı altında hayatını dizayn etmesi anlamında değilse de Bediüzzaman da özellikle yeni çağda insanların daha önceki çağlarda olduğu gibi "his"le, "heva"yla, "temayül"le değil, "ilim"le, "akıl"la ve "burhan"la hayatlarını dizayn etmeye çalışacaklarını öngörür. Bediüzzaman bu konudaki yaklaşımını şu sözleriyle ortaya koyar: "Elbette nev-i beşer, ahir vakitte ulum ve fünuna dökülecektir. Bütün kuvvetini ilimden alacaktır. Hüküm ve kuvvet ise ilmin eline geçecektir" Aslında böyle bir gelişme Batı'da yüzyıllardır hüküm süren taassubun yıkılması, körü körüne ruhbanlara bağlılığın son bulması ve gerçeği aramanın perdelerinin kalkması açısından son derece sevindirici gelişmelerdir. Ancak zamanla Batı'da bilim kiliseleşmiş, toplumların yaşayış ve düşünüş tarzını belirleyen despotik bir "tekel" haline gelmiştir. Bu gelişmenin sonuçları ise oldukça yıkıcı olmuştur. (P. Feyerabend).

Bediüzzaman'ın öngördüğü bilim ve akla dayalı hayat ve dünya görüşü ise aynı zamanda Kitabî referansları da esas alarak "aklın ziyası ile kalbin nurunu imtizaç ettiren" bir yaklaşımdır. Bediüzzaman'a göre "hikmet"e uygun hareket edebilmek için zaten akıl ve mantık dini olan İslâmın mensupları olan Müslümanlar süratle "Kitabî" olana dönmeli, geçen asırların "ilcaatı"ndan kaynaklanan akıl ve mantık dışı davranış ve yaklaşımlardan sıyrılmalıdır. Diğer dinlere karşı İslâmın rasyonelliği bir çok Batılı düşünürün de teslim ettiği bir konudur. Konuyu ayrıntılı olarak inceleyen ünlü Marksist düşünür Maxime Rodinson da İslâmın geniş ölçüde rasyonel ve aklî bir din olduğu sonucuna ulaşır.

Bediüzzaman, İslâmın aklî ve rasyonel cephesini vurgularken şunları söyler:

"Hasıl-ı kelam: Biz Kur'ân şakirtleri olan Müslümanlar, burhana tabi oluyoruz, akıl, fikir ve kalbimizle hakaik-i imaniyeye giriyoruz. Başka dinlerin tabileri gibi ruhbanları taklid için burhanı bırakmıyoruz. Onun için; akıl, ilim ve fennin hükmettiği istikbalde, elbette burhan-ı akliye istinad eden ve bütün hükmünü akla tespit ettiren Kur'ân hükmedecektir."

"Hikmet"e uygun yaşayabilmek için bilim bu kadar önemli ve vazgeçilmez bir önşart ise bu bilim nasıl elde edilecek? Bu seviyeye ulaşabilmek için hangi süreçler gerekir? Bu sorulara cevap aramak zorundayız.
İstikbalde Kur'ân hükmedeceğine ve tüm toplumsal organizasyonlar Kur'ân'dan "istinbad" edileceğine göre zorunlu olarak "hikmet" de bu safhada şahsında son derece başarılı, "müçtehid" derecesinde bilgi ve niteliğe sahip yüksek ihtisas sahibi bilim ve düşünce adamlarına ihtiyaç duyacaktır.

Toplumsal hayat iman safhasından Şeriat safhasına çevrilirken zorunlu olarak beraberinde zihin ve düşünce açısından yüksek performansa sahip kadroları da getirir. Başka bir çalışmada da incelediğimiz gibi Bediüzzaman'ın öngördüğü "Şeriat Safhası" teori üretebilecek teorisyenlere ihtiyaç duyar. Bunlar sahasında birer "müçtehid" sayılabilirler. Ancak bunlar ibadet ve benzeri alanlarda değil de siyaset, iktisat, hukuk ve genel olarak toplumsal organizasyon alanlarında teori üretirler. Ayrıca bunlar İmam-ı Âzam, İmam-ı Şafi gibi "mutlak müçtehid" değil, olsa olsa belli bir alanda yüksek ihtisası olan "meselede müçtehid"dirler. Bediüzzaman'ın genel sisteminin ve "hikmet" yaklaşımının belli bir bütünlük kazanabilmesi için mutlaka "müçtehid" kurumuyla da tamlaşması gerekir. Gelecek 20-30 senede oluşabileceğini tahmin ettiğimiz ve adına "Müçtehid İslâmı" dediğimiz kurumun genel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:

Müçtehid İslâmı benim Esnaf İslâmı dediğim iman hizmetini başarılı bir şekilde yürüten kudsî kadronun fideliğinde yetişecektir. Gerçekten de Esnaf İslâmı'nın bütün himmeti böyle bir kadronun yetiştirilmesine yöneliktir. Dolayısıyla Şeriat safhasının mimarları da Esnaf İslâmı'nın "cemaatı"ndan çıkacaktır. Çünkü Müçtehid İslâmı'nın gerek meslekî formasyon açısından birikimleri, gerekse takva, samimiyet, sebat, şefkat, hüda ve rıza açısından iç donanımları son derece önemli ve belirleyicidir. Bu kadro "hüda-i nabit" gibi gelişigüzel yetişemez. Son derece iyi tahkim edilmiş bir "background"a sahip olmaları gerekir.

Burada genel İslâm tarihinin yöneliş ve eğilimlerinden ve Bediüzzaman'ın konuyla ilgili genel yaklaşımlarından da yararlanarak Müçtehid İslâmı'nın ağırlıklı vasıflarının nelerden ibaret olacağını öngörebiliriz:

Müçtehid İslâmı'nın en belirgin vasfı fikir ve düşüncede alabildiğine hür olmalarıdır. Üzerinde çalıştığı alanın son derece "nisbî" ve "izafî" bir alan olduğu bilinciyle "mutlak" alanların dışındaki her konuyu derinliğine tartışır, değerlendirir ve eleştirir. "Rezervasyonları" son derece sınırlı olduğundan zihin dünyalarında hiçbir "tabu"ları yoktur. Aynı şekilde onlara düşünce ve düşünceyi ifade etme konusunda sınır oluşturacak "normatif" ilişkilerden de oldukça arınmışlardır. Hür düşünmelerini engelleyecek hiçbir sınırlayıcıya değer vermezler.

Bir diğer özellikleri, madde, makam ve mansıb bağımlılığı gibi beşerî zaafları aşmış olmalarıdır. Bu kesimin içinde bulunduğu sosyal pozisyon onlara yüksek bir statü, iyi bir gelir ve servet düzeyi sağlayacak niteliktedir. Bu açıdan zihinsel ve eylemsel alanda "rezerv" oluşturabilecek "statü" ve "maddî" bağımlılıktan arınmış olacaklardır. İleride de değinileceği gibi, madde ve makama karşı içlerinde bir "tutku"ları olmayınca geliştirecekleri düşünce sistem ve mekanizmaları da o ölçüde "beşerî" eğilimlerden oldukça arınmış olacaktır. Doğal olarak, burada ifade etmek istediğimiz nokta; seçkinci kadronun madde ve makama karşı "tapacak" ölçüde bağımlı olmamasıdır, yoksa her insanın kalbinde madde ve makama karşı sempati hissi mevcuttur. Ancak bu his onlarda asgarî düzeye inmiş ve bağlayıcı olmaktan uzaklaşmıştır.

Başka bir nitelikleri, "içe doğru inşa" dediğimiz iç dünyalarını "peygamberî" vasıflarla imar etmiş olmalarıdır. "İçe doğru inşa" sürecinin en belirgin niteliği Seçkinci İslâmı'nın bütün hedeflerinin "Rıza-i İlâhî" olması, bunun dışında başka bir amaç gütmemeleridir. Bu iç donanıma sahip olabilmeleri de "geri planları"nın iman ve Kur'ân hizmeti ile tahkim edilmiş olmasıdır.

İman hizmeti nasıl başarılı bir şekilde gerçekleştirilerek insanlık, küfr-ü mutlakın boğucu zulmünden kurtarıldı ise "Müçtehid İslâmı"nın aynı başarılı çalışması ile insanlık sömürüden, talandan, zulümden, yabancılaşmadan, meta'laşmadan ve köleleşmeden kurtarılacaktır.

Bu girişten sonra iktisadî alanda hikmeti Bediüzzaman'ın çeşitli yaklaşımlarına dayanarak şöyle belirleyebiliriz: Birinci olarak hayatta "metodik ve disiplinli" bir yaşantı modunun esas alınmasıdır. Metodik yaşantı her türlü plansız, savuruk ve dökük saçık yaşantı şeklinin bir tarafa bırakılarak son derece planlı, disiplinli ve rasyonel bir yaşama stilini ifade eder.

Metodik yaşantının "zaman"a, "tüketim"e, üretime ve dağıtıma bakan yönleri ve yansımaları vardır. Hikmet veya onun bir alt branşı olan metodik yaşantının "zaman"a bakan yönlerinden biri kişinin zamanı son derece etkin kullanabilmesidir. Millî kültürümüzün bir parçası haline gelmiş "vakit nakittir" özdeyişine uygun olarak zamanın, insanın sahip olduğu en değerli bir "sermaye" olduğu bilinciyle hareket etmesidir. İkincisi, "zaman"ı kısa ve uzun dönemler şeklinde ayırarak ona göre plan ve projeksiyonlar yapmak, kısa dönemde yapılacak faaliyetlerle, uzun dönemde yapılacak faaliyetleri ayrıntılı olarak belirlemektir. Kişi ölçeğinde bu böyle olduğu gibi genel olarak ümmet ölçeğinde de böyledir. Ümmet de kısa ve uzun dönemli plan ve projeksiyonlar yapabilmelidir. Bediüzzaman'ın "üç yüz sene sonraki Saidler, Hamzalar..."la konuşması ve onlara zemin hazırlamaya çalışması uzun dönemli bir projeksiyon olarak değerlendirilebilir. Sonuç olarak "hikmet"e uygun yaşamak isteyen mü'minin boş ve atıl geçen zamanı olmaması gerekir.

Üretim sürecinde "hikmet", verimli ve prodüktif bir üretimi ifade eder. Yani en az girdi ile en fazla hasıla ve üretimi gerçekleştirmeyi öngörür. Zaten hikmet prensibinin en fazla sözkonusu olduğu alan bizzat "tabiat"tır. Cenab-ı Hak kâinatta öyle bir fabrika kurmuş ki, bu fabrika olabilecek en optimum verimlilik düzeyinde çalışır. Küçücük bir incir tanesinden (girdi) tonlarca incir ürünü elde eder (hasıla). Bir atom parçasının içinde yine tonlarca nükleer enerji depolar.

Üretimde "hikmet"e ulaşabilmek için ise Bediüzzaman'a göre yapılması gereken şey "taksimü'l-âmal düsturu"nu (iş bölümünü) hakim kılmaktır. Üretim sektörlerinde branşlaşırken her insanın kendi kabiliyet, eğilim ve kapasitesine uygun üretim branşlarında veya mesleklerde uzmanlaşması; toplum tarafından çok itibar da edilse kabiliyetine uygun olmayan mesleklerde çalışmasıdır.

Bediüzzaman'a göre insanların kabiliyet ve istidadına uygun mesleklerde değil de toplum tarafından itibar edilen mesleklerde çalışmayı tercih etmeleri yaratılış kanunlarına doğrudan itaatsizliği de ifade eden patalojik bir durumdur. Böyle bir yapılanmanın sonucu doğal olarak toplumsal başarısızlık hatta yıkım olacaktır. Osmanlı'nın son dönemlerinde medrese eğitiminin çökmesi böyle bir yapılanmanın sonucu olmuştur. Bediüzzaman'a göre medresede öğretim kadrosuna mensup olabilmek için "lütuf", "irşad" ve "nasihat" gibi görevlerin ifa edilebilmesine uygun niteliklerin taşınması gerekirken medrese öğretim kadrolarında görev alan müderrisler "ağalık meyli"ne sahip olan kişilerden uluşmuştur. Bunlar ise bilim yapma yerine başkalarına "tahakküm" yapmışlardır.

Hikmetli yaşama konusunda başka önemli bir nokta insanımızın potansiyel kabiliyet ve istidadının kinetik hale gelmesini engelleyen unsurların ortadan kaldırılması ve yok edilmesidir. Artık geleneksel esnaf ahlâkımızın ayrılmaz bir parçası olan otorite ve hiyerarşi yapılarının gelişmeyi engellemeyecek ve insanımızın istidadını sınırlamayacak bir tarzda yeniden düzenlenmesi gerekir. Hepimizin çok iyi bildiği meşhur usta-çıkar-kalfa ilişkisi ve bu ilişkinin ortaya koyduğu kademelenme yeniden gözden geçirilmeli ve aktif hayatın dinamik ritmine uydurulmalıdır. Kabiliyetlerin gelişmesi ve inkişafını sürekli baskı altında tutan ve her türlü açılma ve saçılma eğilimlerini sürekli törpüleyen kurum ve eğilimlere de aynı şekilde karşı konulmalıdır. Bu bakımdan Esnaf İslâmı özellikle yeni yetişen nesli son derece ileri görüşlü ve teşebbüs ruhuna sahip kişiler olarak yetiştirmek üzere seferber olmalıdır. Yeni yetişen gençlerin mutlak bir itaat ve teslimiyet ahlâkına sahip kişiler değil de yine Kitabî anlamda itaat ve teslim olunacak olanın dışında tam bir hürriyet ve serbestlik içinde olmalıdırlar. Özellikle yeni yeni iş imkânları geliştirme, organizasyon ve teknoloji icat etme konusunda tam serbest ve bağımsız olmalıdırlar. Bunlara sağlanan irade ve teşebbüs hürriyeti uluslararası camia içinde onların kabiliyetlerinin alabildiğine gelişmesi ve inkişafına ortam hazırlayacaktır. Aksi durumda Bediüzzaman'ın Münazarat isimli eserinde vurguladığı gibi kurumsal veya sosyal baskı altında tutarak insanların serbest irade ve teşebbüs sahibi olabilme şansları ortadan kaldırılırsa toplumun çalışma ve yeni şeyler ortaya koyma kabiliyetleri yok olur ve "suhre gibi işler", hatır için çalışıyor gibi davranır, iyilik yapsa da riya ile yapar, meslek hayatında yağcılık ve yalana alışır ve başkaları tarafından sürekli aşağılanır ve kendisinde aşağılık hisseder. "Zira sa'yi insanînin buharı hükmünde olan şevk, müntafi (yok) olur. Ağaları ve büyükleri omuzlarına biner ta yalnız (onlar) görünsün, onların etlerinden yer ta (yalnız onlar) büyüsün. O milletin gonca-misal istidadatı üzerine o reis perde olup ziyayı göstermiyor. Belki yalnız o neşv ü nema bulur, inkişaf eder, açılır."

Bediüzzaman hayatın her alanındaki feodal kalıntılara sanki bir savaş açarak insanları onları elinden kurtarmaya çalışır. Kişiye verdiği misyon ve yetkinlik son derece anlamlıdır: Alabildiğine hür, bağımsız, kişilik ve şahsiyet sahibi bir insan tipi. Her önüne çıkan fikri hemen kabul etmeyen, onu eleştirebilen, yorumlayabilen ve sonunda da ya kabul edip ya da reddedebilen bir "aydın" tip. Zaten aydın olmanın gereği de bu değil mi?

Bediüzzaman'ın bu konudaki tavrı son derece açık ve nettir:

"...Siz mihenge vurmadan almayınız. Zira çok silik söz ticarette geziyor. Hatta benim sözümü de ben söylediğim için hüsn-ü zan edip, tamamını kabul etmeyiniz; belki ben de müfsidim, veya bilmediğim halde ifsad ediyorum. Öyleyse her söylenen sözün kalbe girmesine yol vermeyiniz. İşte, size söylediğim sözler hayalin elinde kalsın; mihenge vurunuz. Eğer altın çıkarsa kalbte saklayınız, bakır çıktı ise çok gıybeti üstüne ve bedduayı arkasına takınız, bana reddediniz, gönderiniz"

Bediüzzaman'ın öngördüğü ve gelişmesini istediği insan tipi, kendine güveni olan, bağımsız ve hür, kimlik ve şahsiyet sahibi bir insandır. Aklını ve fikrini ağasının, şeyhinin, ağabeyisinin, üstadının veya hocasının "cebine" emanet eden pasif, kişiliği gelişmemiş, irade ve hür düşünmeden mahrum, tenkid kabiliyet ve cesareti gelişmemiş statik bir insan tipi değildir.

Gelecek nesillerin daha aktif ve daha dinamik olmalarını sağlamak ve İ'la-i Kelimetullah'a giden yolu daha da kısaltmak için Bediüzzaman'a göre tarihin derinliklerinden taşıyıp getirdiğimiz bir genel toplumsal eğilimimizin (şimdi za'fımızın) süratle üzerimizden atılması gereği vardır. Bu eğilimimiz de "devlet kapısı"na rampalanmak, herşeyi oradan beklemektir. Bediüzzaman insanımızın "amiriyet ve memuriyet belası"ndan süratle kurtulması gerektiğini önerir. İ'la-i Kelimetullah'a giden yolun sanayi, ticaret ve teknoloji sektörlerinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmasından geçtiğini, dolayısıyla kişisel plan ve stratejilerimizin bu istikamette belirlenmesi gerektiğini savunur.

Gerçekten de olayın değer ve önemini Bediüzzaman ta asrın başında kavramış ve ümmete bu istikamette stratejiler önermişti:

"Biz gayr-i tabi (doğal olmayan) ve tembelliğe müsait ve gururu okşayan imaret (memuriyet) maişetine el atıp belamızı bulduk" Dikkat edileceği gibi Bediüzzaman her türlü devlet işlerini servet birikimi ve ekonomik gelişme için doğal olmayan yol, tembelliğe müsait ve gururu okşayan sektörler olarak değerlendirmektedir. Doğrusu bürokrasiyi hem sosyal, hem ekonomik, hem de kültürel açıdan bu kadar veciz bir şekilde tanımlamaya ancak Bediüzzaman'da rastlanabilir. Max Weber'in Patrimonyal yapı olarak nitelendirdiği "memur ağırlıklı" sosyo-ekonomik yapı bu yapı, olsa gerek. İmparatorluk asırlarımızın sosyal ve siyasal dayatmalarının insanımızın ruh derinliklerine şırınga edip sindirdiği "amiriyet", "ağalık", "beylik" ve "paşalık" tutkuları ister istemez doğal ve verimli kazanç yol ve yöntemlerini geniş ölçüde ihmal ettirip, "ikbal" ve "istikbal"i "devlet kapısı"nda aramalarını zorlayacaktı. Bu doğal olmayan yapılanmanın sonuçları ise sosyo-ekonomik alanda beklendiğinden daha "feci" olmuştur. Finalin dramatik şeklini yine Bediüzzaman'dan dinleyelim:

"Maişet için tarık-i tabii (doğal yol) ve meşru ve zihayat sanattır, ziraattır, ticarettir; gayr-i tabii (doğal olmayan) ise memuriyet ve her neviyle imarettir. Bence imareti ne nam ile olursa olsun medar-ı maişet (kazanç sebebi) edenler bir nevi cerrar ve aceze ve seeledirler (dilenci); fakat hilebaz kısmında... Bence memuriyete giren yalnız hamiyet ve hizmet için girmelidir. Yoksa yalnız maişet ve menfaat için girse, bir nevi çingenelik eder. İşte memuriyet fil'cümle ve askerlik bi'lcümle bizde olduğu için servetimizi israf eline verip, neslimizi etrafa saçıp zayi ettik. Eğer öyle gitse idi biz de elden giderdik."

Bu yaklaşımı da dikkate alarak geleceğimizi İ'la-i Kelimetullah istikametinde inşa ederken "devlet kapusu"nu geri plana iterek kendi kişisel formasyonuyla uluslararası ölçekte işletmeler kurabilecek genç müteşebbisleri yetiştirmek zorunda olduğumuz söylenebilir.

Avf Meslek Ahlâkı'nın bir diğer "hikmet"li tarafı tüketimde "riyazi" bir tüketim kalıbının benimsenmesidir. Gerek Esnaf İslâmı gerekse Müçtehit İslâmı tüketim ve harcama konusunda her türlü savurganlık ve israftan uzak durmak zorundadırlar. Aşırı tüketim, oburluk, lüks ve döküm-saçım yaşantı Avf Meslek Ahlâkı'na girmez. Nitekim Bediüzzaman hem bizzat kendi hayatıyla hem de yazdığı eserlerle ümmete iradî ve aktif bir riyazi yaşantıyı tavsiye etmekte; savurganlık ve tüketim çılgınlığının kapitalizmin bir ahlâkî sapması olduğunu ısrarla vurgulamaktadır. Hatta bu konuyla ilgili bir eser bile telif ederek bu esere "İktisat Risalesi" adını vermiştir. Bu eserde ümmeti ısrarla israftan uzaklaştırmaya "asketik" bir yaşantı modunu benimsemeye çağırır:

"...İsraf ise, şükre zıttır, nimete karşı hasaretli bir istihfaftır. İktisat ise, nimete karşı ticaretli bir ihtimamdır. Evet iktisat, hem bir şükr-ü mânevî, hem nimetlerdeki Rahmet-i İlahiye'ye karşı bir hürmet, hem kati bir sûrette sebeb-i bereket, hem bedene perhiz gibi bir medar-ı sıhhat, hem mânevî dilencilik zilletinden kurtaracak bir sebeb-i izzet, hem nimet içindeki lezzeti (insanın) hissetmesine ve zahiren lezzetsiz görünen nimetlerdeki lezzeti tatmasına kuvvetli bir sebeptir..."

Dikkat edileceği gibi Bediüzzaman insanları her türlü oburluk ve savurganlıktan uzaklaştırmak amacıyla iktisadî, riyazî ve hesabî bir davranış ve yaşantı stilinin psikolojik, sağlık ve sosyoloji ve ekonomik bakımdan ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaya çalışır.

Sonuç

Bediüzzaman'ın genel yaklaşımlarını esas alarak bir "medeniyet" sistemine ulaşabiliriz. Bu konuda ulaştığımız sonucu şöyle özetleyebiliriz: Bediüzzaman'a göre İ'la-i Kelimetullah safhası Müslüman ümmetin mutlaka ulaşması gerektiği ümmetsel bir tavandır. Çünkü ümmet, İslâmın izzetini ancak bu seviyeye ulaşarak koruyabilir. Bu seviyeye ulaşabilmek için de gelişmiş bir bilim ve teknolojik yapı, önemli ölçüde branşlaşmış ve yaygınlaşmış bir sanayi ve tarım sektörüne ihtiyaç vardır. İhtiyaç duyulan bilim ve teknoloji "Müçtehid İslâmı" tarafından Kur'ân'dan "istinbat" edilecektir. Öte yandan İ'la-i Kelimetullah safhasına ümmeti götürecek kadro olan Esnaf İslâmı ve Müçtehid İslâmı'nın referansını İslâm ve İslâmî gelenek ve kurumlar teşkil edecektir. Bu kadronun sahip olduğu meslek ahlâkını Avf Meslek Ahlâkı teşkil edecektir.


Yararlanılan Kaynaklar

Arnold Toynbee, Tarih Bilinci, c. I, (Ter: Murat Belge), Betaş Yayınları, İstanbul, 1978. Bediüzzaman Said Nursî, Divan-ı Harb-i Örfi, İstanbul, 1960. Bediüzzaman Said Nursî, Sözler, (tarihsiz). Bediüzzaman Said Nursî, Münazarat, Yeni Asya Neşriyat, 1991. Bediüzzaman Said Nursî, Lem'alar, (tarihsiz). Bediüzzaman Said Nursî, Mektubat, İstanbul, 1958. Bediüzzaman Said Nursî, Muhakemat, Neşreden Sözler Yay. İst. 1990. Bünyamin Duran, İslâm Toplumlarında Sosyo-Ekonomik Değişmeye Yönelik Tezler, İstanbul, 1995. Bünyamin Duran, İman Safhası'ndan Şeriat Safhası'na, Köprü Dergisi, Kış Sayısı, 1995. Bünyamin Duran, Esnaf İslâmı'ndan Seçkinci İslâmı'na, Yeni Dergi, Sayı: 5-6, Ankara, 1995. Bryan S. Turner, Oryantalizm, Kapitalizm ve İslâm, (çev.: Ahmet Demirhan), İstanbul, 1991. Bryan S. Turner, Max Weber ve İslâm, (Çev.: Yasin Aktay), Ankara, 1991. İbn-i Sa'd, Tabakat, c. I. İbrahim Hakkı, Marifetname, (Sadeleştiren: M. Fuad Başar), 1992. İmam Gazali, İhya-i Ulumi'd-Din, c. 4, (Ter.: Ali Arslan), İstanbul, 1993. Maxime Rodinson, İslâm ve Kapitalizm, (Çev.: Orhan Suda), İstanbul, 1976.= Paul Feyerabend, Özgür Bir Toplumda Bilim, (Çev.: Ahmet Kardam), 1991. Sabri Ülgener, Din ve Zihniyet, İstanbul, 1981.


Prof. Dr. Bünyamin Duran

Üçüncü Uluslararası Bediüzzaman Sempozyumu 1995, sahife: 160,

Yeni Asya Yayınları (Nesil Basım Yayım), İstanbul, 1996