Mecâzî aşk, hakikî aşkın köprüsü olduğu için Mevlâna, “Âşıklık ne suretle olursa olsun bizim için hakikat rehberidir.”2 demektedir. Diğer yandan Mevlâna:
“Renge incizap dolayısıyla husule gelen aşklar, aşk değildir; neticesi utanıp arlanmaya varan bir hevesten ibarettir.” buyuruyor. “Ay’ı leğende müşahede ediyorum.”, yani Hakk’ın cemalini güzellerin yüzünde görüyorum, diyen Fahreddin-i Irâkî’ye Şems-i Tebrîzî, “Ensende çıban mı çıktı ki başını kaldırıp gökyüzüne nazar etmiyorsun da suya bakıyorsun?” ihtarında bulunmuştur.
“Gölge Güneşten nişan verse de Güneş her an, can nurunu neşreder.”3 beyti ile de Mevlâna, mecâzî aşkın hakikî aşk ile bir tutulamayacağına dikkat çekmektedir. Zira, gölge güneşin varlığına bir işaretse de, güneşin kendisi, her an bir hayat ışığıdır. Bunun gibi gölge misalinde olan ve cismânî suretlerden kaynaklanan aşk-ı mecâzî de aşk-ı hakikînin varlığından nişan vermekle birlikte güneş mesabesinde olan Zât-ı Hak’a olan aşk gibi değildir. Zira bu aşk, ruha nur verir.
Mevlâna, aşkın mahiyetinin akıl ile kavranılamayacağını ise şu mısraları ile dile getirmektedir:
“Aşkın şerhi için ne türlü beyanatta bulunsam, aşka gelince; yani aşkın tesirini hissedince söylediklerimden mahcup olurum. Dilin izah ve yorumu parlak olsa da aşkın söylenilmemiş kalması ve söylenilmemesi değil; hissedilmesi daha parlaktır.”4
Ona göre aşk; bir zevk ve vicdan hâlidir. Kendisine âşıklık nedir? diyenlere benim gibi olursan anlarsın, cevabını vermiş ve aşkın tefsirini yapmaktansa onun hissen ve zevken anlaşılmasını daha uygun bulmuştur. Ona göre dilin tasvir kuvveti, kalemin tahrik gücü ne kadar fazla olursa olsun aşkın gereğince tarifinde lisan yorulur, kalem kırılır. Hatta dille kalemin muharriki olan fikir de aşkın anlatılması şöyle dursun, anlaşılmasında bile aciz kalır. Zira aşkı anlatacak yine aşkın kendisidir. Karanlık bir mağarada yapay bir ışık içerisinde büyümüş ve yaşamış bir kimseye güneşin varlığı ve vasıfları hakkında ne kadar delil getirilip anlatılmaya çalışılsa, hakkıyla anlatmak mümkün değildir. Ona güneşi göstermek gerekir. Zira güneşin zatı, zatına delildir. Aşkın delili de yine kendisidir.
Mevlâna;
“Ay’ın ikiye yarılması mucizesi Güneş gibi zuhura gelince, gölge sana masal gibi uyku getirir. Güneş doğuverince Ay yarılır, yani nuru görünmez olur.”5 mısraı ile aşkı, şakku’l-kamermucizesine benzetmektedir.
Mevlâna, “Kimin ki aşk toplayacak eteği yoktur, bu saçılan nurdan nasipsiz kalmıştır.”6 mısraı ile de aşkı, ilahî kaynaktan kopan bir nur parçası olarak görmektedir. Ona göre her şeyin aslına rücu etmesi gibi, aşkla donanan ruh da sonunda birlik deryasına gider.
Özetle Mevlâna, aşkı tanımlanması en zor kavram, ancak samimi ve hassas kimselerin tecrübe edebileceği bir zevk hâli olarak görmektedir. Hayatta her şeyi tattığını ve hiçbir şeyin aşkla mukayese edilemeyeceğini söylemektedir. Şu şiiri ile de aşkın gücüne dikkat çekmektedir:
Aşk sayesinde dikenler gül olur.
Aşk sayesinde sirke, tatlı şarap olur.
Aşk sayesinde kazık, (hükümdar) tahtı olur.
Aşk sayesinde talihsizlik, talihe dönüşür.
Aşk sayesinde hapishane, bahçeli (bir) köşke dönüşür.
Aşk sayesinde küllerle dolu ocak, gül bahçesi olur.
Aşk sayesinde yakan ateş, güzel bir ışık olur.
Aşk sayesinde şeytan, huri olur.
Aşk sayesinde sert bir taş, tereyağı gibi yumuşar.
Aşk sayesinde keder, neşeye dönüşür.
Aşk sayesinde gulyabani, melek olur.
Aşk sayesinde arı iğnesi bal olur.
Aşk sayesinde aslanlar, fare gibi zararsız olur.
Aşk sayesinde hastalık, sağlık olur.
Aşk sayesinde öfke, merhamete dönüşür.7
Dipnot 1- Mevlâna, Mesnevî, c. I, b. 110.
2- Mevlâna, Mesnevî, c. I, b. 111.
3- Mevlâna, Mesnevî, c. I, b. 112.
4- Mevlâna, Mesnevî, c. I, b. 112-113.
5- Mevlâna, Mesnevî, c. I, b. 118.
6- Mevlâna, Mesnevî, c. I, b. 762.
7- Arasteh, Mevlâna, s. 63-64
