Mukaddemetü'l Edeb

MUKADDİMETÜ’L EDEB

Eser, Zemahşeri tarafından yazılmış ve Harzemşah Atsız' a ithaf edilmiştir. Yazılış tarihi tam olarak belli değilse de, eserin, 1128-1l44 tarihleri arasında yazılmış olduğu tahmin edilmektedir.
Eser, Arapça öğrenmek isteyenlerin kolaylıkla kullanabilecekleri şekilde hazırlanmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden ibaret olan pratik bir sözlüktür.Bu bakımdan bir önceki kelime veya cümle ile bir sonraki arasında bir bağ yoktur.
Bu eser, Kaşgarlı'nın Divanı'ndan sonra, Türkçemizin tarihi gelişimini göstermesi bakımından büyük bir yer işgal etmektedir. Kaşgarlı Mahmud'un aksine, Arapça bilmeyenlere, bu arada Türklere ve Acemlere Arapça öğretmek maksadıyla bu eseri yazmıştır. Eser bilhassa Oğuz, Kıpçak, Kanklı Türklerinin lehçeleri hakkında aydınlatıcı bilgiler vermektedir.Böylelikle eser,Divan'ın nispeten eksik bıraktığı, Batı Oğuz diline ait bilgileriyle Kaşgarlı'yı bütünleyen bir kitap değerindedir.
Metinde geçen bütün kelimelerin tam bir indeksi yapılmıştır. Tekrarsız 3506 kelime tutarındaki bu indeks,D.L.T. 'den sonra, Orta Türkçenin en zengin kelime hazinesine sahip bir dil yadigarı olduğunu göstermektedir.
Eser,başlıca beş bölümden oluşur :
1.İsimler, Konularına göre sıralanmış ve çokluk şekilleri gösterilmiştir.
2.Fiiller, Arapça fiil kalıpları olan bablara göre her bab kendi içinde fiilin yapısına göre ve fii1ler yine kendi içinde Arapçada uygulanan alfabetik sıraya göre dizilmiş ve ayrıca mastarları da verilmiştir.
3.Harfler, İsim ve fiil dışında kalan gramer unsurları.
4.İsim çekimi
5.Fiil çekimi

ESERİN NÜSHALARI

- Yozgat nüshası - Kastamonu nüshası - Damat İbrahim - Rampur Saray


- Berlin nüshası - Taşkent I-II - Millet nüshası - Hatice Tarhan


- Şuşter nüshası - Paris nüshası - Topkapı I-II-III - Hacı Beşir Ağa


- Üniversite nüshası - Arkeoloji nüshası - British Museum - Atıf Efendi

Şuşter nüshası :

* Eserin bu nüshası, İran'ın Şuşter kasabasında Şeyh Muhammed Takî'nin özel kütüphanesinde bulunmaktadır. Nüsha,1967 senesinde Orhan Bilgin tarafından İstanbul' a getirilmiş, Süleymaniye Kütüphanesinde, mikrofilmi alınıp, aslı sahibine verilmiştir.
* 238+10 sayfadır. Başta iki sayfa, sonradan yazmanın sahibi tarafından eklenmiş olan içindekiler listesidir.
* Her sayfada 8 satır vardır.
* Yazı Arapça ,metin iri, kalın, okunaklı ve kısmen harekelenmiş bir sülüs ile yazılmıştır.Satırlar altındaki Farsça ve Harezm Türkçesi tercümeler; küçük, ince, harakesiz ve çoğunlukla noktasız bir nesih kırması ile yazılmıştır.Kenardaki boşluktan yine ince bir kalemle sonradan yazılmış Arapça ilaveler ve açıklamalar bulunmaktadır.
* Yazılar temiz fakat yapraklar kenarlardan yıpranmıştır. Eserin başından 1/3' i kadarı (100-120 sayfa kadarı) eksiktir. Bundan dolayı eserin adı, müellifi, müstensihi, istinsah tarihi ve yeri eserde yoktur. Ancak,eserin dil özellikleri, yazı ve kağıdından 13.asra ait olduğu anlaşılmaktadır.

ESER ÜZERİNDE YAPILAN ÇALIŞMALAR

-İshak Hocası Ahmed Efendi: Aksa'l-Edeb fi Tercemet-i Mukaddimetü'1-Edeb,İst.1895.
- Ahmed Ateş: Anadolu Kütüphanelerinden Bazı Mühim Türkçe El Yazmaları, TDED 8,
İst. 1958, Yozgat nüshası en eski nüshadır.
- Z.V.Togan :Zemahşeri'nin Doğu Türkçesi ile Mukaddimetü'I-Edeb'i,TM 14,İst.1965. Bu makalede, eserin Harzem Türkçesi ile tercümeli en eski nüshalarını tanıtmaktadır.
- A.N.Borokov ,Buhara nüshasındaki Moğolca kelimelerle ilgili bir makale yazmıştır.NAA .1964.

ESERİN DİL HUSÛSİYETLERİ

-a,e elif ile gösterilmekte ünsüzle başlayan ilk hecede pek az öteki hecelerde çoğunlukla yazılmaktadır.
-ı,i kelime başında elif+ye ile kelime içinde ve sonunda ye ile yazılmıştır.
-o,ö,u,ü kelime başında elif+vav ile kelime içinde ve sonunda vav ile yazılmıştır.
-Türkçe metin harekesizdir.
-b,p ünsüzleri umumiyetle tek noktalı bazen noktasız yazılmaktadır.Ara sıra p için üç nokta da kullanılmıştır.
-"c,ç" nin noktalarımn yazılışı da b ve p de olduğu gibidir.
-Nazal n sesi daima نكng ile yazılmıştır.
-Aynı cinsten iki ünsüz çoğunlukla tek yazılmakta fakat çift okunmaktadır bu tür yazılışlarda bazen şedde kullanılır.
-Arapça ve Farsça'dan Harezm Türkçesi'ne geçmiş olan kelimelerin imlası asli imlalarını aynen muhafaza etmişlerdir.