Madenler...

MADENLER

Kalay
Kalay, insanlığın bildiği en eski metallerden birisidir. Bakır üzerindeki sertleştirici etkisi daha M.Ö.3500 yıllarında bronz aletler yapılmasını sağlamıştı. Bakır-kalay alaşımı olan bronz inşaat aletleri, av ve savaş silahları yapımında kul*lanılmıştır. Kalay günümüzün sanayi toplumlarının temel madenlerinden birisi*dir ve birçok kullanım alanında yerine konulacak başka madde de hemen he*men yoktur.
Kalay, hem sülfür ile birlikte hem de serbest halde bulunabilirse de, günü*müzde esas olarak kasiterit adı ile tanınan cevherden elde edilir. Kasiteritte volframit, kurşun, çinko da vardır. Saf cevherde yüzde 78.8, kasiteritte ise yüz*de 70 kadar kalay bulunur. Kalay cevheri de, başka birçok cevher gibi saf ol*madığı için, zenginleştirme ve redüksiyon işlemlerine tabi tutulur. Metaller ara*sında eriyebilenlerden biri olan (232 °C) kalayın ayrıca yassılaşabilmesi, hava etkisiyle paslanmaya karşı dayanıklılığı kullanım alanlarının çok artmasına ne*den olmuştur. Havadan etkilenmemesi, demir ve bakır gibi metallerin korun*masına yaradığı gibi, aynı zamanda kalay bileşikleri zehirli olmadığı için de, teneke konserve kutuların yapımında da çok kullanılmaktadır. Kalayın bir özel ligi de kolaylıkla alaşımlar oluşturabilmesidir. Bu yüzden çeşitli alaşımların ha*zırlanmasında da büyük ölçüde kullanılır. En önemli alaşımı, yukarıda sözü edilen, bakırla verdiği bronzdur. Eski teneke, konserve kutu ve benzerlerindeki kalayın eritilip yeniden kazanılması oldukça önemli bir sanayi kolunun gelişmesine de yol aç*mıştır.
Dünyada halen 25 ülkede kalay çıkarılmakta, fakat bunlardan yalnızca beşi çıkarılan kalayın yüzde 82'sini vermektedir. Dünya toplam kalay çıkarımında Çin dünya toplamının yüzde 31 'ini vererek başta gelmektedir.
Kalay için İngiltere merkezli bir araştırma ve geliştirme laboratuarı da ku*rulmuş ve 1995'de özelleştirilerek tamamen özel sermayeyle çalışmaya başla*mıştır.
Çinko
Paslanmaya karşı demir ve çeliğin galvanize edilmesinde kulla*nılan maddelerden biri de çinko olmuştur. Fakat artık alüminyum, plastik kaplama, çelik ve magnezyum bu tür kullanımda çinkonun yerini almış*lardır. Bununla birlikte, çinkonun büyük bir bölümünün çeşitli alaşımlar (örne*ğin bakırla oluşturduğu pirinç en başta gelenidir) yapımında tüketilmekte ol*ması; kauçuk, seramik, boyada kimyasal bileşik olarak kullanılması ve insanların, hayvanların ve bitkilerin büyüme ve gelişmelerinde gerekli bir element ol*ması üretim miktarını da dengede tutmaktadır.
Demir, alüminyum ve bakırdan sonra en yaygın kullanılan dördüncü maden olan çinko çok ender madenlerde tek başına çıkarılır. Çoğunlukla kurşun, bakır, altın ya da gümüş madenlerinde yan ürün olarak elde edilmektedir. Çok yaygın kullanılan bir maden olduğu için dünyada da çok sayıda ülke tarafından çıkarıl*makla birlikte, günümüzde 7 milyon tonun biraz üzerinde seyreden dünya çin*ko çıkarımının yüzde 70'den fazlasını 6 ülke vermektedir: Çin, Kanada, Avust*ralya, Peru, A.B.D. ve Meksika. Dünyanın en büyük rezervleri ise Avustralya'*dadır (65 milyon ton); Kanada ve A.B.D.'ninkiler de ona yakındır. Ancak, A.B.D., tüketiminin yüksek olması, buna karşılık çinko izabe kapasitesini ge*nişletmemesi nedeniyle, rafine çinko alımında başta gelen ülke haline gelmiştir -aynı zamanda konsantre çinko dışsatımında da yine başta gelmektedir.
Kurşun
Kurşun elde edilen başlıca cevher, çoğu kez bir miktar gümüş içeren, galendir. Çok yumuşak, kolay işlenebilir ve kimyasal etkilere dayanıklı olması kullanılı*şını arttırmaktadır. Kurşun, özellikle kalay, antimon ve bizmut ile önemli ala*şımlar oluşturur. Günümüzde kurşunun en önemli kullanım alanı kurşun asitli akülerdir. Taşıma araçlarının, gemilerin ve uçakların kalkış aşamasında bu tür akülere ihtiyaçları olması ve bunların kullanımının artması; bilgisayar sistemle*rinde voltaj kontrolü ve kesintisiz enerji kaynağı gerekliliği kurşun talebi üze*rinde etkili olur. Buna karşılık, kurşun tüketimini çevresel nedenlerle azaltma ihtiyacı, bazı maddelerin imalinde plastik maddelerle kurşunun rekabetini gün*deme getirmiştir.
İnsanların kullandıkları en eski madenlerden birisi olan kurşunun zehirli ol*ması en olumsuz yanıdır. Buna karşılık, paslanmaz oluşu, Avrupa'da yüzyıllar önce yapılmış bi*naların hâlâ kurşun damlara sahip olmalarında da gözlenmektedir. Bu durum modem yapılarda kurşun kullanımında bir başka şekilde yansımaktadır. Büro, okul ve otellerde ses geçirmezlik elde etmek, hastanelerde de X-ışınlarını ve gamma radyasyonunu bloke etmek ve gerek nükleer tesisler ve gerekse nükleer maddeler taşınması sırasında kalkan görevi görmek üzere kurşun kullanılır.
Halen kurşun üretiminde sırasıyla Avustralya. Çin ve A.B.D başta gelmek*tedirler.
Boksit ve Alüminyum
Boksit adı verilen cevherden elde edilen alüminyumun kullanım miktarı ve ala*nı, demir hariç, diğer bütün madenlerinkini geçmekte, bu yüzden de dünya eko*nomisi için büyük önem taşımaktadır Bunda alüminyumun hafif, dayanıklı, elektriği ileten, kolayca yassılaşabilen özelliklere sahip oluşunun büyük rolü olmuştur. Ayrıca bu madenin bileşikleri*nin zehirli olmaması ise gıda maddeleri imalinde de kullanılmasına yol açmış*tır.
Boksitten alüminyum elde edilmesinde ilk adım, çıkarılan cevherin kırıldık*tan sonra yıkanıp kurutulması ve yüksek ısı ve basınçla alümina elde edilmesi*dir. Genellikle iki ton boksit bir ton alümina verir. Bu nedenle, alümina elde et*me işleminin maden yatağı çevresinde yapılmasında zorunluluk vardır. Bu zo*runluluk, özellikle kıyılardan uzak iç kısımlarda yer almış olan madenler için söz konusudur. Bununla birlikte, halen yeryüzündeki boksit cevherlerinin işle*tilmekte olduğu madenlerin çoğunda rafineriler

Manganez
Bu maddenin en çok kullanıldığı yer demir-çelik sanayisidir ve yerine kullanı*labilecek başka bir maden de yoktur. Demir ve çelik imâlat faaliyetleri hâlâ manganezin yüzde 90'ını kendilerine çekmektedirler. Az miktarda manganez izabe sırasında meydana gelen asit ve sülfürü alır. Genellikle bir ton çelik elde edilirken altı-yedi kilo manganez tüketilir. Bazı çeliklere daha fazla manganez katılabilir. Bunlara "manganez çeliği" denir. Çelikte eğer yüzde 11-14 arasında manganez varsa, sıcaklık ve elektriği normal çelikten daha az ileteceği için elektrik sanayisinde kullanılışı çok daha yaygındır. Buna ek olarak bu tip çelik*ler daha dayanıklıdır. Manganezin demir-çelik sanayisi dışında da çeşitli kulla*nılış yerleri vardır. Bunlar arasında kuru pil yapımı, porselen, plastik ve cam sanayisi başta gelir. Manganez de, çinko gibi, insan, hayvan ve bitkiler için te*mel bir madensel maddedir; fakat aşırı miktarı zarar verebildiğinden, bir sanayi zehiri de olabilmektedir.
Manganez cevherleri oldukça yaygın iseler de, dağılışları düzensizdir
Dünya manganez çıkarımında en büyük pay yaklaşık yüzde 15-20 ile Güney Afrika Cumhuriyeti'nindir.
Nikel
Nikel, paslanmaz çelik için yaşamsal önem taşıyan, kimya ve uzay sanayileri*nin gelişmesinde anahtar rol oynamış bir madendir. Yüksek yaşam standardı ve üstün askeri gücü sağlayan karmaşık sanayi kompleksleri de varlıklarını nikele borçludurlar. Nikelin önemi en çok demir, bakır ve kromla verdiği alaşımlarda yatmaktadır. Halen dünyada çıkarılan nikelin yüzde 90'ı demir, krom, bakır, alüminyum vb. ile olan alaşımlarda kullanılır. Yüzde 0.5 ile 26 arasında deği*şen oranlarda nikel bulunan çelikler, sertlik, esneklik, aşınma ve benzeri du*rumlara karşı (ve çok çeşitli sıcaklık derecelerinde) çok daha dayanıklı olmak*tadırlar. Ulaşım araçları ve çeşitli yerlerde kullanılmakta olan özel alaşımlar arasında, örneğin yüzde 67 nikel, 28 bakır ve 5 demir halinde olan monel özel*likle tuzlu su ile temasta olan gereç ve makinelerin yapımında; yüzde 80 nikel, 20 demir bileşiminde olan permalloy ise mıknatıs yapımında kullanılmaktadır.
Halen 20 kadar ülkede nikel çıkarılıyorsa da, dünya toplamının yarısını Rusya, Kanada, Yeni Kaledonya ve Avustralya vermektedir.
Krom
Demir, çelik ve demirsiz alaşımların sertliğini arttırmak, oksidasyona ve pas*lanmaya karşı dayanıklı kılmak üzere kullanılan kromun stratejik ve kritik öne*mi vardır. Halen dünya krom çıkarımında 22 ülkenin katkısı varsa da, bunlar*dan Türkiye'nin de dahil olduğu dört ülke çıkarımın yüzde 87'sini vermektedir*ler. Birinci durumdaki Güney Afrika, esas olarak Bushveld'de yer alan yataklar sayesinde dünyanın en büyük krom çıkarıcısı olmuştur. Krom üretiminde halen ikinci büyük ülke ise Türkiye'dir.
Büyük sanayi ülkelerinin çoğunun bu maddeye az ya da hiç sahip olmaması ve ferrokrom elde edilmesinde başka ika*me maddesinin bulunmaması, uluslararası ticaretine önem verilmesine neden olmaktadır. Dünya toplam üretim miktarı sürekli artan (1993'de 3.3, 1997'de 4.4 milyon ton) ferrokrom üretiminde, yıldan yıla dalgalı bir seyir izlese de, ön*de gelen ülkelerin başında yine Güney Afrika (1.9 milyon ton), Çin (387 bin ton), Kazakistan (300 bin ton) ve Hindistan (287 bin ton) gelmektedir.
Tungsten
Çok yüksek erime noktasına (3500 °C), ısı ve elektriği iletme özelliklerine sa*hip ve çok sert olan bu gri-yeşil metal, çoğunlukla, elektrik lambaları ve çeşitli çelikler de dahil, çok sayıda maddenin yapılmasında kullanılmaktadır. İçinde tungsten bulunan çeliklerden yapılan gereçlerin özellikle metal işlemedeki üs*tünlükleri, röntgen ışınları cihazları ve yüksek sıcaklığa sahip fırınların, askeri araç-gereç ve özellikle tankların kaplanmasında tercih edilmesi, tungstenin kul*lanım alanını da genişletmiştir. Tungsten, aynı zamanda, röntgen cihazları ek*ranları, TV resim tüpleri ve floresan aydınlatması gibi metal dışı uygulamalar*da da kullanılmaktadır.
Tungsten çok yerde bulunan bir madendir. Günümüzde 20 kadar ülke wolframit ya da scheelit cevherlerini işleyerek tungsten elde etmekte, fakat üretimin yüzde 80'ini yalnızca iki ülke -Çin ve Rusya- karşılamaktadır. Çin'in dünya tungsten yataklarının yaklaşık yüzde 45'ine sahip olduğu sanılmaktadır. Yakın yıllarda Çin dünya üretiminin yüzde 76'dan fazlasını üretimde de başta gel*miştir; onu, Rusya, Kuzey Kore, Bolivya, Portekiz ve Burma (Myanmar) izle*mektedir; Brezilya, Özbekistan, Meksika ve Tacikistan da tungsten çıkaran önemli ülkelerdir.
Bununla birlikte, tungsten pazarlarındaki fiyatların istikrarsızlığı ve Batılı şirketlerin bekle-ve koru siyasetiyle madenlerini kapalı tutmaları, iki tungsten devinin, Rusya ve Çin'in de tungsten stoklarını kısmalarına yol açmış ve dünya tungsten üretimi 1990-1994 arasında yarıdan fazla azalma göstermiştir.

__________________

Antimon
Çoğunlukla kurşun alaşımlarını sertleştirmek için kullanılan antimonun başlıca cevheri stibin (stibnite) adı verilen sülfürdür. Fakat, birçok bakır, gümüş, altın ve kurşun cevherlerinde de antimon vardır. "Sert kurşun" adı hemen hemen antimonlu kurşuna eşittir. Bu tip kurşunlar çeşitli boru, elektrik kabloları ve benzerlerinin yapımında kullanılır. Antimonun kimyasal alaşımları ise yanma*yan malzeme, pil, seramik, cam, kauçuk ve benzerlerinde kullanılmaktadır.
Halen dünyada 10-15 ülke antimon çıkarmakta, fakat toplamın yüzde 96'sını yalnızca 6 ülke vermektedir: Çin (110 bin ton), Bolivya (9), Rusya (6), Güney Afrika (5), Tacikistan ve Kırgızistan (1,200'er ton). Bu ilkeleri Mek*sika, Avustralya, Guatemala, Tayland ve Slovakya izlemektedir.
Molibden
Molibden, genellikle, içinde tungsten de bulunan molibdenit adı verilen cevher*den elde edilir. Molibden demir alaşımlarında, ayrıca erime noktası yüksek ol*duğu için, elektrik sanayisinde de kullanılır.
A.B.D. (54), Şili (19), Çin (33) ve Kanada (18 bin ton) dünya molibden çı*karımının yüzde 83'ünü vermekte, dünya rezervlerinin de yüzde 90'ma sahip bulunmaktadırlar.
Altın
Gerek yumuşaklık ve yassılaşma yeteneği ve gerekse dayanıklılığı, güzelliği ve ender oluşu, bu madenin çok eski tarihlerden beri işletilip kullanılmasına yol açmıştır. Altın, ya kuvartzlı kayalarda damarlar halinde ya da plaser adı verilen alüvyal depolarda genellikle serbest halde bulunur. Bir miktar altın da diğer madenlerden yan ürün olarak elde edilmektedir.
Altın eskiden beri para olarak kullanılmıştır. Bunun dışındaki uygulama alanı süsleme sanatları ve kuyumculuk olmakla birlikte, elektriği mükemmel iletebilirliği, paslanmaz oluşu ve başka fiziksel ve kimyasal bileşimleri nede*niyle yirminci yüzyıl sonlarına doğru aynı zamanda temel bir sanayi metali ha*line de gelmiştir. Bilgisayarlarda, iletişim araçlarında, uzay araçlarında, jet mo*torlarında ve başka benzeri uygulamalarda altın kritik işlevler görmektedir. Elektronik sanayisinde ve dişçilikte kullanımı da önemli boyutlara varmıştır.
Eskiden ancak birkaç ülkede çıkarılan altın, halen, çok az miktarlarda bile olsa (örneğin Nijer'de l kg, Nijerya'da 6 kg ya da Taivvan'da 11 kg gibi), günümüzde 80 kadar ülke tarafından çıkarılmakta, fakat dünya çıkarımının dörtte üçünden fazlasını altı ülke -Güney Afrika, Ame*rika Birleşik Devletleri, Avustralya, Kanada, Çin ve Rusya vermektedir. Güney Afrika dünya altın rezervlerinin yaklaşık yarısına sahip bulunmaktadır
Gümüş
Gümüş de, altın gibi, binlerce yıldan beri süslemede kullanılan en önemli ma*denlerden birisi olmuştur. Gümüş, mücevhercilikte kullanıldığı gibi, mal ve hizmetlerin değiş-tokuşunda bir (parasal) değer olarak da önem taşımıştır. Termik ve elektrik iletkenliği yanında, yassılaşma ve incelme yeteneği ve oksidasyona dayanıklılığı da son derece fazla olan gümüş çoğunlukla bakır, kurşun ve çinko madenlerinin yanında yan ürün olarak elde edilmektedir.
Saf gümüş süslemecilikte kullanılırsa da, çok yumuşak olması yüzünden, alaşımlar halinde para ve kuyumculukta kullanılır. Fotoğraf filmi, elektrikli aletler, mobil telefonlar yapı*mı gümüş kullanan öteki sanayi kolları arasındadır.
Çıkarım alanı çok geniş olan bir maden olan gümüş halen 55 kadar ülkede çıkarılmakta fakat dünya toplam çıkarımının yarıdan fazlasının 5 ülke vermektedir. Meksika, ABD, Peru, Kanada, Avusturalya.
Platin Grubu Metaller
Platin grubu metaller (PGM) birbiriyle ilişkili altı metalden oluşur. Platinyum, iridyum, paladyum, rutenyum, rodyum ve osmiyum doğada birlikte bulunur ve az bulunan metalik elementler arasında yer alırlar. Altın ve gümüşle birlikte değerli ya da asil metaller olarak anılırlar. Plaser yataklar halinde bulunabildikleri gibi daha sık rastlandığı şekilde nikel ve bakırla birlikte bulunurlar.
PGM, ayrı özellikleri ve kullanılış yerleri olan madenlerdir ve yakın zamanlar*da kimyasal ve fiziksel özelliklen nedeniyle sanayi için kritik bir önem taşıma*ya başlamışlardır. 1970'Ii yılların ortalarından beri otomobil imalatçıları, emis*yonları azaltmak amacıyla, platin, paladyum ve rodyum içeren katalitik konver-törler kullanmaktadırlar. Aynı şekilde, kimya ve petrol rafine sanayi kolları da çok çeşitli kimya ve petrol ürünlerinin imâlatında PGM kullanmaktadırlar. Bundan başka, madenlerin elması olarak adlandırılan rodyum büyük projektör*lerde ve mücevherlerin işlenmesinde; mürekkebin aşındırmasına dayanma özel*likleri yüzünden, iridyum ve osmiyum da pahalı dolmakalemlerin yapımında kullanılırlar.
Öteki madenlerin aksine, platin grubu metaller sayıları çok az olan on do*layında ülkede elde edilirler. 1998'de 280 ton dolayında (155 ton platin ve 125 ton paladyum) olan dünya çıkarımının yüzde 65'ini tek başına Güney Afrika vermiştir -bu ülkede platin grubunun bütün önemli metalleri çıkarılır. Rusya dünya toplamının yüzde 25'ini (65 ton) verirken, diğer üretici ülkeler de A.B.D. (14 ton), Kanada (12.5 ton), Japonya (2.5 ton) ve Kolombiya'dır (1.1 ton).

__________________

Elmas
Ortaçağda işleme tekniğinin gelişmesi üzerine değerlenen elmasın çıkarımı on-altıncı ve onyedinci yüzyıllarda hızla artmıştır.
Yakın yıllarda yıllık çıkarım tutarı 110 milyon karat dolayında gerçekleşen doğal elmasın en büyük bölümünü -yarısına yakınını- geçmişte olduğu gibi Af*rika değil, artık Avustralya (40 milyon karat) sağlamaya başlamıştır. Avustral*ya 1986'dan beri elmas üretiminde önde gelmektedir.
Elmas bir yandan süs eşyası, bir yandan da sanayide çeşitli gereçlerin yapı*mında kullanılır. Doğal elmasın son derece sert oluşu kesici, delici alet ve ma*kinelerde yer almasına ve sanayi elması olarak bilinmesine yol açmıştır. Fakat doğal elmasın sanayide kullanımının pahalı olması yerini yapay olanına bırak*masında rol oynamıştır. Sanayi elması olarak kullanılmak üzere sentetik elmas yapımında ise kalite gittikçe artmıştır.
Toryum
Yerkabuğunda bol bulunan maddeler arasında 39'uncu durumdaki, radyoaktif alfa partiküllerini emici özelliğe sahip yumuşak beyaz-gümüş renkli bir metal olan toryum da yirminci yüzyılda önem kazanmıştır. Thoria adıyla bilinen tor*yum oksid, bütün oksidler arasında en yüksek ergime noktasına sahiptir. Bu yüzden de yüksek sıcaklıklarla bağlantılı çok dayanıklı bileşiklerde ve dayanık*lı seramiklerde kullanır. Toryum, esas olarak, monazitlen elde edilmektedir. Üretilen toryumun çok az kısmı kullanılmakta, gerisi atık madde olarak kal maktadır. Bu nedenle de üretim fazlası vardır. Kullanılmayan, fazlalık toryum ya radyoaktif madde olarak açıkta kalmakta ya da ileride nükleer yakıt olarak kullanılmak üzere saklanmaktadır.
Halen Hindistan en büyük çı*karımı yapan ülke (5,000 ton); onu Brezilya (1,400 ton) ve Malezya (400 ton) izlemektedir. Bu konuda önemli bir ülke olan Çin ise bilgi vermemiştir.
Kobalt
Yukarıda belli başlı metal madenleri ele alırken de belirtildiği gibi, halen kulla*nılmakta olan birçok maden de diğer madenlerin yanında bir yan ürün olarak elde edilmektedir. Bunların bazıları ayrı yataklara da sahip olabilirken, bazıları daima yan ürün olarak elde edilmişlerdir. Örneğin kobalt bunlardan birisidir. Dünya toplam üretiminin üçte birden fazlası Zaire ve Zambiya'daki bakır ma*den ve izabe işlemleri sırasında elde edilen kobalt, çok çeşitli sanayi ve askeri uygulamalarda kullanılan stratejik ve kritik bir metaldir. En büyük kullanım alanı da jet motorlarının parçalarının yapımında yer alan alaşımların imalidir. Çok sert dayanıklı maddeleri (çimentolaşmış karpit gibi) kesmede, petrol ve kimya sanayilerinde katalitik olarak, boya ve mürekkeplerde kurutucu ajan ola*rak, porselen işlemelerini kaplamada, seramik ve camın rengini açmada vb. gibi yerlerde de kullanılır.
Dünya kobaltının, nikelle karışık olarak toplam 11 milyon ton olduğu sanı*lan rezervlerinin en büyükleri Kongo Demokratik Cumhuriyeti (Zaire-Kinşasa olarak da anılıyor) ve Küba'da bulunurken, üretimde başta gelen ülkeler (1998), sırasıyla, Zambiya (7,500), Kanada (6,200), Zaire (5,000), Avustralya (3,400), Rusya (2,800) ve Küba'dır
Silikon
Üçüncü Sanayi Devrimi'ni yaşadığımız şu sıralarda adı en çok duyulan maden*lerin başında silikon gelmektedir. Silikon hem metal ve hem de metal olmayan özelliklere sahip hafif bir elementtir. Fakat silikonla ilgili temel maddeler, bir*birine çok yakın adlar taşıdıkları için genellikle birbirine karıştırılırlar. Bunlar dört çeşittir: Silikon, silikonlar, silikat ve silikadır.
Silikon (silicon), yerkabuğunda oksijenden sonra en fazla bulunan element*tir ve ikisi birlikte Yerküre'nin yüzde 75'ini meydana getirirler. Silikonlar (silicones), maden değil, II.Dünya Savaşı sırasında ticari olarak geliştirilmiş sen*tetik kimyasal bileşiklerdir. Bunlar, mum halinde, yağ ve sıvı halinde olabilirler ve çok çeşitli kullanılış alanları vardır, fakat en fazla tanındıkları alan ameliyatlarda yapıştırıcı olarak ve dudak ve göğüslerde de olduğu gibi, estetik amaçlı kullanımlarıdır. Silikat da yine oksijen ile silikon bileşiminden fakat başka maddelerin de (potasyum, kalsiyum, demir, alüminyum vb. gibi) katılımıyla meydana gelmiş bileşiklerdir. Jeologlar, silikatı kayaçların meydana getirdiği temel maddelerin mineralleri olarak kabul etmektedirler. Silika ise yine yerka*buğunda bol bulunan iki elemanın, oksijen ve silikonun birleşmesinden oluş*muş bir kimyasal bileşimdir, fakat bu durumda ortaya çıkan madde silika ku*mudur (kristalen silika) ve bu kumdan kuvartz, yani saf silikon elde edilir.
Silikon, aslında metal olmayan bir element olarak sınıflandırılmaktadır. Fa*kat, metallerle bağlantılı bazı özelliklere sahiptir.
Silikon, ferrosilikon şeklinde oksitlenmeye karşı kullanılmakta ve demir-çelik üretiminde önemli bir alaşım maddesi sayılmaktadır; bu yüzden de ferro silikon ürünlerinin çok büyük çoğunluğu demir-çelik sanayisi tarafından kullanılır. Silikon metal ise esas olarak alüminyum ve kimyasal maddeler sana*yileri tarafından kullanılmaktadır. Kristalen silika (kuvartz) da yalnızca bilgisa*yarlarda değil, hafızası olan tüm donanımlarda; iletişim araçlarından, uzay araçlarına, askeri/ticari kullanımlardan (altimetreler, trafik donanımları, bazı özel camlar ve lensler vb.) tüketim mallarına (saatler, televizyonlar, oyuncak*lar, telefonlar vb.) kadar her yerde kullanım alanı bulmuştur.
Silikon bakımından dünyadaki kaynaklar bol miktardadır. Öteden beri en çok üreten ülkeler, özellikle metallerde kullanılan silikon bakımından, halen dünya talebini rahatça karşılamaktadırlar. 1990'lı yıllarda yaklaşık aynı düzey*de (1998'deki toplam 3.4 milyon ton) sürdürülen üretimde Çin 880 bin tonla başta gelmekte; 433 bin tonla A.B.D., 420 bin tonla Norveç, 380 bin tonla Rus*ya, 260 bin tonla Brezilya, 260 bin tonla Kazakistan ve 195 bin tonla da Uk*rayna bu ülkeyi izlemişlerdir.

__________________

Sanayi Kum ve Çakılı
Teknolojik gelişmeyle birlikte, geçmişte önem verilmeyen ya da bilinmeyen başka birçok madensel madde de kullanıma girmiştir. Örneğin, sanayi kum ve çakılı olarak anılan, metal olmayan maden grubunda yer alan bazı maddeler gü*nümüz sanayisinde büyük önem kazanmışlardır. Yukarıda ele alınan silika ku*mu ya da kristalen silikon (kuvartz) bunlardan birisidir.
Silika kumu (kuvartz) gibi sanayi kum ve çakıl grubundan olan zirkon ku*mundan elde edilen zirkonyum ve hafniyum nükleer reaktörlerde kullanıldığı için dikkati çekerler. Birbirine tıpatıp benzeyen bu iki elementin reaktörlerde kullanıldığı yerler farklıdır. Zirkonyumun I998'de 907 bin ton olan toplam çı*karımında en büyük üretici ülkeler Avustralya (500 bin ton). Güney Afrika Cumhuriyeti (265 bin ton), Ukrayna (60 bin ton), Hindistan (20 bin ton) ve Brezilya'dır
Bor
Metal olmayan madenler sınıfında yer alan, sanayi madenleri arasında sayılan bir diğer maden de, ülkemiz dışsatımında önemli bir yer tutan bordur. Bor da kaya formasyonları içinde meydana gelen doğal bir elementtir.
Dünya bor üretiminin yüzde 84'ünü iki ülke, Türkiye ve A.B.D. yapmaktadır
Borun yangına karşı (alevi geciktirici) etkisi de yeni denenmiştir. Tarımda (gübre, bitki ve böcek ilaçlarında kullanılır; bitkilerin büyümesi için de besleyi*ci olarak gereklidir), kağıt sanayisinde, cam ve seramik yapımında (fiberglasın kullanım alanının genişlemesinden dolayı), plastik yapımında (çinko borat ola*rak), çelik ürünlerini kaplama, seramiklerin üzerini cilalama, sabun ve deterjan yapımında (beyazlatıcı olarak) kullanımının sürekli arttığı görülmektedir.
Magnezyum
Yerkabuğunda bol bulunan sekizinci element olan magnezyum, deniz suyunda a çözülmüş halde en çok bulunan üçüncü elementtir. Deniz suyundan, göl ve kuyulardan magnezyum ve magnezyum bileşikleri elde edilebildiği gibi, magezit, dolomit ve olivinden de elde edilebilmektedir. Magnezyum bileşikleri (en çok da magnezyum oksit) demir-îlik, demir olmayan metal, cam ve çimento fırınlarının kaplanmasında kullanıldıkları gibi, tarım, kimya ve inşaat sanayilerinde de kullanılmaktadırlar.
Magnezyum üreten ülkelerin başında Türkiye gelir.

Tuz
İnsan için gerekli maddelerden birisi olan tuz kaynakları, bilindiği gibi, dün*yada sınırsızdır. Gerek kayalardan (kaya tuzu) gerekse su kaynaklarından (so*lar tuz) tuz elde edilmesi dünyanın her yerinde yaygındır. Gıdaların korunma*sından kimyasal maddelerin (klorin, kostik soda vb. gibi) ve başka sanayi ürün*lerinin (bakır, çelik vb.) elde edilmesine ve yollarda buzların çözülmesine (en iyi -3.9°C ile 0°C arasında etkili) kadar sınırsız bir kullanım alanına sahiptir.
Her ülke denizden ya da kayalardan tuz elde ediyorsa da, dünya toplamının yaklaşık dörtte birini (200 milyon ton) veren A.B.D.'dir (42 milyon ton); Çin (30), Almanya (15), Kanada (13) ve Hindistan (9,5) ve Avustralya (9 ton) da bu ülkeyi izlemektedirler.

MADENCİLİK FAALİYETLERİ-ÇEVRE SORUNLARI

Tüm doğal kaynaklarla ilişkili sorunlarda olduğu gibi, madencilikte de faaliye*tin yapısı gereği çevre bozulmaları meydana gelmektedir. Madenleri çıkara*bilmek için, daha önce değindiğimiz, dağların ortadan kaldırılması, bunların üzerindeki ekosistemlerin bozulması yanında, birçok madende ortaya çıkan ar*tık maddelerin (cüruf) dağlar halinde yığılması gibi çevre bozulmaları meydana gelirken, ormancılıkta da olduğu gibi. yerel halkın madencilik faaliyetlerinden zarar görmesi de toplumsal bozulmalara ve sorunlara yol açmaktadır.
Ayrıca, madenlere olan talep arttıkça, daha düşük değerli yataklar da işletil*meye başlanmakta, işletme gittikçe daha uzak ve çevre bakımından duyarlı alanlara doğru itilmekte; modern kitlesel çıkarım teknolojileri kullanılması yü*zünden de işletmenin ölçeği de büyümektedir. Bütün bu değişimler çevresel bozulmadan daha öteye ayrı yerel kültür gruplarının bütünlüğünü bozmakta, yerel toplumlar üzerinde yıkıcı etkiler yapmaktadır.
Küreselleşmeyle birlikte madenlerin büyük özel şirketler tarafından işletil*meye başlanması, çevreyle ilgili kaygıları daha da arttırmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde çevreye ne derece özen gösterileceği belli olmamakla birlikte, gelişmiş ülkelerde madencilik sektöründe çevre sorunlarını en aza indirme ça*basıyla çok sayıda ve çeşitli yasal düzenlemelere gidilmiştir. Buna rağmen, so*runlardan kaçılamamaktadır. Günümüzde madencilik faaliyetlerinin yarattığı çevre sorunları en şiddetli biçimde eski Sovyetler Birliği, şimdiki Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde gözlenmektedir.

_________________