Mutahharten Beyligi

MUTAHHARTEN BEYLIGI

Erzincan ve çevresi 1379 yilina kadar Eretna Devleti sinirlari içerisinde kalmis ve sirasiyla Ahi Ayna Bey ve Pîr Hüseyin'in idaresinde bulunus idi. Pir Hüseyin'in ölümünden sonra (1379) ise Erzincan ve çevresine Mutahharten hakim oldu.

1- Mutahharten'in Mensei ve Erzincan'a Hakim Olmasi

Mutahharten'in Tatarlar'a mensup oldugu söylenmekte ise de, onun Uygur Türklerinden olan Eretna ile akraba olmasi daha muhtemeldir. Mutahharten'in Akkoyunlu Ahmed Bey'in damadi oldugu bilinmektedir.

Kaynaklarda adi Taharten, Tahirten ve Mutahharten seklinde geçen bu Erzincan emiri Pir Hüseyin'in ölümünden sonra Erzincan Beyligi tahtina geçti. Bagimsizligini ilân ederek kendi adina para bastiran ve hutbe okutan Mutahharten'e karsi ilk tepki Eretna Beyligi'nden geldi. Eretna beyliginin ileri gelenleri Alâaddin Ali Bey'e müracaat ederek, Erzincan'in Eretna ailesi ile olan ilgisini ileri sürerek bu sehrin kurtarilmasini istemislerdi. Bunun üzerine Alâaddin Ali Bey Mutahharten'e adamlar göndererek Erzincan'i baris yoluyla ele geçirmek istedi. Ancak görüsmelerden bir sonuç alinamayinca iki taraf arasinda savas basladi. Ilk karsilasmada Mutahharten'in kuvvetleri yenilgiye ugrayarak çekildi. Eretna beyliginin tabiiyetini kabul etmeme karari almis olan Emir Mutahharten yardim istemek üzere Dulkadiroglu Ibrahim Bey ile Akkoyunlu Türkmenlerinin reisi Kutlu Bey'e haber gönderdi. Bu devletlerden gelen yardimci kuvvetlerin de destegi ile Mutahharten-Eretna arasinda yapilan savasi Erzincanlilar kazandi. Daha sonra Erzincan önünde yapilan çarpismalarda da kesin bir sonuç alamayan Alâaddin Ali Bey baskent Sivas'a çekilmek zorunda kaldi.

2- Mutahharten'in Kadi Burhaneddin ile Mücadelesi

Eretna hükümdari Alâaddin Ali Bey'in 1380 yilinda ölümünden sonra devletin idaresini eline alan naib Kadi Burhaneddin Ahmed'in, ülkesine yönelik faaliyetler yapacagini bilen Mutahharten ona karsi yeni müttefikler aramaya basladi. Nitekim Mutahharten, Kadi Burhaneddin tarafindan Koyulhisar çevresine gönderilen Zünnûn ve Sarkî Karahisar hakimligine atanan Melik Ahmed ile derhal dostluk kurmaya basladi. Kizkardesini Zünnûn ile evlendiren Erzincan emiri, onunla birlikte Eretna topraklarina taarruza geçti. Ancak Sivas topraklari içerisinde yagma ve tahrip hareketlerinde bulunan Zünnûn, Kadi Burhaneddin tarafindan bozguna ugratildi. Gerek Zünnûn'un bu yenilgisinden dolayi ve gerekse Amasya Emiri Sadgeldi'nin kiskirtmalariyla Kadi Burhaneddin'e daha çok kizan Mutahharten Sivas'a taarruza geçmege karar verdi. Ordusu ile Erzincan'dan çikarak Sivas vilâyeti hududuna geldi. Nâib'e karsi tehditkâr bir tavir takinarak gönderdigi elçiler vasitasiyla, devletin idaresini Alâaddin Ali Bey'in oglu Mehmed'e birakmasini istedi. Ancak nâib Kadi Burhaneddin, saltanati terketmek istemiyordu. Bu sebeple Mutahharten'den gelen elçi Emir Tugrul'u tutuklatti. Elçinin tutuklanmasindan sonra Mutahharten onun serbest birakilmasi sarti ile Sivas'tan ayrildi.

Mutahharten ile Kadi Burhaneddin arasindaki mücâdeleler bundan sonraki yillarda da devam etti. Kadi Burhaneddin Ahmed, Mutahharten'in dostu olan Amasya Emiri Sadgeldi üzerine yürüyerek onu öldürdü (1381) ve kesik basini Erzincan'a gönderdi. Bu zaferden sonra O, nâib olmasina ragmen, bagimsizligini ilân ederek hükümdarlik makamina oturdu. Mutahharten onun tahta çikisina karsi çikarak baskent Sivas'ta Kadi Burhaneddin aleyhine düzenlenen suikastlerde faal rol oynadi. Ancak bu tesebbüsler sonuçsuz kaldi. Mutahharten daha sonra Sivas'taki muhalefetin lideri Eretna emirlerinden Seyyidî Hüsam ile Kadi Burhaneddin'e karsi bir ittifak meydana getirdi. Bu ittifaka Amasya Emiri Ahmed Bey ile daha pek çok beyler de katildi. Bu emirler Sivas'a hep birden saldirida bulunmak üzere hazirliklara basladilar. 1382 yilinda yapilan savaslardan da bir netice alinamadi. Müttefikler kendi aralarinda çikan anlasmazlik sebebiyle dagildilar. Bunun üzerine Mutahharten eski dostu Akkoyunlu Türkmenlerinden yardim istedi. Böylece Akkoyunlular da Sivas'a saldiriya geçtiler. Mutahharten-Akkoyunlu ortak saldirisi karsisinda basari gösteremeyen Kadi Burhaneddin'in emiri Yusuf Çelebi öldü. Mutahharten, Kadi Burhaneddin'in Kayseri civarinda bulundugu bir sirada tekrar Sivas yakinlarina kadar gelerek Eretna topraklarina saldiriya geçti. Fars kalesini ele geçirdikten sonra Sivas'i ciddi bir baski altina aldi. Bu durumu haber alan Kadi Burhaneddin Kayseri'de fazla kalmayarak süratle baskentine yetismeye çalisti. Abdülvahhab yöresinde iki taraf arasinda yapilan savasta Mutahharten yenildi ve ülkesine döndü.

Kadi Burhaneddin, kendisine karsi kurulan ittifaklarin lideri olan Mutahharten'i yola getirmeye karar vererek Erzincan beyligi topraklarina girdi. Erzincan (Aksehir)'a kadar ilerleyip sehri siddetle yagma ederek atese verdi. Savas sirasinda Sivas askerlerinin yagmaya dalmasi sebebiyle kesin sonuç alinamadi. Kadi Burhaneddin bölgedeki harekâta son vererek geri döndü (1385).

Bu olaydan sonra Mutahharten, muhtemelen dostu Akkoyunlular'in kendisini yalniz birakmasi sonucunda Kadi Burhaneddin Ahmed ile iyi geçinmeye basladi. Onunla bir dostluk antlasmasi imzaladi. Bu yillarda Erzincan emirligi sinirlari içerisinde Bayburt, Kemah, Ispir, Erzurum ve Tercan sehirlerinin bulundugu ve Trabzon Rumlari'nin da kendilerine haraç verdigi anlasilmaktadir.

3- Mutahharten'in Timur ile Mücâdelesi

Erzincan emiri Mutahharten 1387 yilinda yeni bir tehlike ile karsi karsiya kaldi. Bu sirada Bati Iran'i isgal altina almis bulunan Timur Karabag'da ordugâhini kurarak Dogu Anadolu'ya bir sefer hazirligina baslamisti. Nihayet Timur'un Erzurum sinirlarina geldigi haberi Erzincan'a ulasinca Emir Mutahharten, ailesi ve agirligini dostu ve tabiî olan Sarkî Karahisar Hakimi Melik Ahmed Bey'in yanina gönderdi. Timur, Erzincan'a bir elçi göndererek Mutahharten'in kendisine itaat etmesini istedi. Mutahharten derhal itaat edecegini bildirdi. Timur, Ahlat'i zabt ederek Van gölü taraflarina indi ve daha sonra da Karakoyunlu ülkesinden ayrilarak Iran'a döndü. Böylece Erzincan üzerindeki baski sona ermis oldu.

Mutahharten, Timur tehlikesinin ortadan kalkmasindan sonra, Erzincan bölgesine siginmis olan Karakoyunlu Türkmenleri ile birlikte Kadi Burhaneddin topraklarina tekrar taarruza basladi. Kadi Burhaneddin bu sirada kuzeydeki Türkmen emirlerinin anlasmazliklarini halletmek üzere Canik bölgesinde bulunuyordu. Mutahharten, Sivas hükümdarinin yoklugundan yararlanarak Sivas sehrinin yakinlarina kadar geldi. Ancak Kadi Burhaneddin'in geri dönmesi üzerine onun karsisina çikmadan ülkesine döndü.

Erzincan Emiri Mutahharten, Kadi Burhaneddin aleyhindeki faaliyetlerini sürdürdü. O, 1388 tarihinde Amasya Emiri Ahmed Bey, Kayseri kalesi sahibi Cüneyd Bey, Haci Emir-oglu Süleyman gibi beylerle Kadi Burhaneddin'e karsi bir ittifak daha kurdu. Ayrica Memlûklular'a da haber göndererek Kadi Burhaneddin'in Timur'un dostu oldugunu bildirdi. Ancak bu ittifaktan da bir netice alinamadi.

4- Mutahharten'in Akkuyunlular'a Karsi Karakoyunlular'la Birlesmesi

Akkoyunlu Beyi Kutlu Bey'in ölümünden (1389) sonra bu Türkmen toplulugunun basina geçen Ahmed Bey ile Mutahharten'in arasi, Erzincan emirinin onlara karsi yagma hareketlerinde bulunmasi üzerine bozuldu. Ahmed Bey emrindeki kalabalik Türkmen grubu Mutahharten üzerine yürüyerek onu agir bir yenilgiye ugratti. Bir müddet sonra Mutahharten bu Türkmenler üzerine gittiyse de basarili olamadi. Akkoyunlular Mutahharten'i tekrar agir bir yenilgiye ugrattilar. Mutahharten Karakoyunlu hükümdari Kara Mehmed'den yardim istemek zorunda kaldi. Öteden beri Akkoyunlularin düsmani olan Kara Mehmed, ortak düsmana karsi birlikte savasmayi kabul etti. Bu sefer Akkoyunlular agir bir yenilgiye ugradilar ve Kadi Burhaneddin'e iltica etmek zorunda kaldilar.

Mutahharten ile Karakoyunlu hükümdari Kara Mehmed arasindaki ittifak bu olaydan sonra da devam etti. Müttefik güçler Kadi Burhaneddin'e ait topraklara saldirdilar. Ancak Kadi Burhaneddin müttefiklere karsi harekete geçince baris istenmis ve Mutahharten ile Sivas-Kayseri hükümdari arasinda yeni bir baris antlasmasi imzalanmistir (Mart 1389).

Mutahharten, Kara Mehmed'den sonra Karakoyunlular'in basina geçen Kara Yusuf'la da dostlugunu devam ettirmis ve onunla birlikte Akkoyunlularla mücadele etmistir. Ancak Endris'te meydana gelen savasta Kara Yusuf esir düsmüs, Mutahharten ise kaçarak güçlükle Erzincan'a ulasmistir. Mutahharten bu yenilginin intikamini almak için kisa bir süre sonra, bu kez yalniz basina Akkoyunlular üzerine yürüdü. Akkoyunlu hükümdari Ahmed Bey, damadi olan Mutahharten'le baris yapmak istediyse de kardesi Kara Yülük Osman bunu kabul etmedi. Yapilan savasta Mutahharten Akkoyunlular karsisinda ikinci kez maglûp oldu.

Erzincan emiri Mutahharten, 1393 yilina kadar Anadolu'da nüfuz ve hakimiyet kurmak için çalisti. Ancak 1393-94 kisinda Timur'un büyük bir ordu ile ikinci kez Anadolu'ya hareket ettigi haberini aldi. Mutahharten'in besbin kisilik bir askerî kuvvete sahip oldugunu ve Kadi Burhaneddin'in baslica düsmanlarindan biri bulundugunu ögrenen Timur, Anadolu'ya geldigi zaman ona haber göndererek itaatini istedi. Mutahharten de Timur'un huzuruna giderek ona itaatini arz etti. Hatta onunla birlikte Avnik kalesine yapilan savasa katildi. 43 günlük bir muhasaradan sonra Avnik'i zapteden Timur, Erzincan emiri Mutahharten'e çesitli nasihahatlerde bulunarak ona emâret, mensûr ve hil'at verdi.

5- Mutahharten'in Kadi Burhaneddin'e Karsi Karamanogullari ile Ittifaki

Mutahharten, Timur'un Anadolu'dan dönmesinden sonra, kendisi gibi Timur'a tabi olan Karaman-oglu Alâaddin Bey'le birlikte Sivas-Kayseri devletini tehdit etmeye basladi. Bunun üzerine Kadi Burhaneddin, Timur'a güvenerek aleyhinde zararli faaliyetlerde bulunan bu iki beyi cezalandirmak için harekete geçti. Karaman'a yaptigi basarili harekâtdan sonra Erzincan üzerine yürüdü (1394-95). Erzincan emirligi hakimiyet sinirlari içerisinde bulunan Ezdebir, Sis ve Burtulus kalelerini zabtederek Sivas'a döndü. Ancak Kadi Burhaneddin Sivas'a döner dönmez Mutahharten yeniden harekete geçti. Sis ve Burtulus kalesi muhafizlari da Kadi Burhaneddin'e ihanet ederek kalelerini Mutahharten'e teslim ettiler. Kadi Burhaneddin bu durum üzerine yeni bir sefer hazirligina basladi. Öncü kuvvetlerin ardindan kendisi de Mutahharten üzerine hareket etti. Ancak Kadi Burhaneddin'in üstün kuvvetleri karsisinda savasi göze alamayan Mutahharten Erzincan'a çekildi.

Kadi Burhaneddin, Erzincan meselesini neticelendirmek üzere bu kez daha büyük hazirliklara basladi. Kadi Burhaneddin'in Erzincan üzerine yürüyecegini haber alan Akkoyunlu Kutlu Bey oglu Ahmed Bey, Kadi'ya haber göndererek ona yardimci olacagini bildirdi. Böylece O da, Karakoyunlular ve Timur'la müstereken kendilerine karsi düsmanca davranmis olan Mutahharten'den intikam almak istiyordu. Bu düsünce ile Kadi Burhaneddin ve Akkoyunlu kuvvetleri birleserek Mutahharten üzerine yürüdüler. Bu kez Kadi Burhaneddin, Mutahharten'i cezalandirmak için çok tahribat yapti. Seferden sonra Bayburt'a kadar olan bölgeyi Akkoyunlu Ahmed Bey'e ikta ederek Sarkî Karahisar yolu ile Sivas'a döndü.

Mutahharten, idaresinden çikan Kemah'a karsi hareket edince Kemah valisi acele Kadi Burhaneddin'den yardim istedi. Bunun üzerine Kadi Burhaneddin tekrar Erzincan'a yürüyüse geçti. Bu sirada Mutahharten de Sarkî Karahisar hakimi Melik Ahmed ile birlikte savas için hazirlik yapiyordu. Kadi Burhaneddin Erzincan'a geldigi zaman Mutahharten daglik arazide oldugu için onu takip edemedi. Bir kisim kuvvetini Erzincan topraklarinda birakarak kendisi Bayburt üzerine yürüdü. Böylece O, Mutahharten'in ovaya inmesini bekliyordu. Nihayet Mutahharten Pulur sahrasina indi. Kadi Burhaneddin de buraya hareket etti. Savasa ilk önce Kadi Burhaneddin'in öncü kuvvetleri basladi. Mutahharten, emirleriyle birlikte cesurca yaptigi bu savasi kazandi (Ekim 1395).

1396-97 yillarinda Timur'un yeniden Anadolu'da görünmesi Kadi Burhaneddin ile Mutahharten'in bir süre daha sessiz kalmasina sebep oldu. Ancak Timur tehlikesi geçtikten sonra Kadi Burhaneddin Ahmed yine Erzincan üzerine hareket etti. Kadi, Mutahharten'in düsmani Akkoyunlu Ahmed Bey'le birlesip onu, Erzincan emirligine tabi olan Melik Ahmed'e ait Sarkî Karahisar'i yagma ve tahribe memur etti. Bunun üzerine Melik Ahmed Kadi Burhaneddin'in sartlarini kabul ederek onunla anlasti. Kadi Burhaneddin daha sonra Kemah'i almak için Çit sahrasina indi. Ancak bu sirada Kayseri'de bir isyanin patlak vermesi üzerine Sivas'a dönmek zorunda kaldi.

Kadi Burhaneddin Kayseri islerini hallettikten sonra Mutahharten'e bir mektup göndererek onun Timur ittifakindan ayrilmasini ve kayitsiz sartsiz kendisine itaat etmesini istedi. Ancak Mutahharten, Aksehir'in iade edilmeden sulh yapilamayacagini bildirdi.

Mutahharten, Kadi Burhaneddin'in Karayülük Osman Bey tarafindan öldürülmesi (1398) üzerine büyük bir düsmanindan kurtulmus oldu. Ancak, Karayülük Osman Bey'in Osmanli hükümdari I. Bayezid'e yenilmesinden sonra Sivas Osmanli hakimiyetine girdi. Bayezid'e yenilen Karayülük Osman ise Erzincan'a iltica etmek zorunda kaldi. Osmanlilar'in Kadi Burhaneddin'in ülkesini ele geçirmesi, Erzincan emirligini Osmanli Devleti ile sinir komsusu yapti. Bu sirada Osmanlilar'in her geçen gün daha da genisleyip güçlenmesi Mutahharten'i endiselendiriyordu. Ancak bu sirada, Hindistan seferini basari ile bitiren Timur'un Anadolu'ya dogru hareket ettigi haberi Mutahharten'i ümitlendirdi. O, Timur'un Karabag'a geldigi bir sirada huzuruna giderek itaatini bildirdi. Timur ise Mutahharten'e izaz ve ikramda bulundu; ona tug, alem ve nakkare verdi. Muhtesem hil'atler giydirerek ülkesine gönderdi. Mutahharten, Misir Memlûklu sultanligindan umdugunu elde edemeyen Kara Yülük Osman'la birlikte Gürcistan seferinden dönen ve Avnik'te ikamet etmekte olan Timur'a katildi.

6- Mutahharten'in Osmanli Hükümdari Bâyezid ile Mücâdelesi

Öte tarafdan Osmanli hükümdari I. Bayezid, Erzincan emiri Mutahharten'in Timur ile iliskisini haber alinca ona elçi göndererek bu ittifaktan ayrilmasini ve kendisine itaat etmesini istedi. Ancak Mutahharten, Bâyezid'in bu istegini kabul etmedi. Üstelik Timur Anadolu'ya girince ona rehberlik ederek birlikte Sivas'a geldi. Sehrin alinmasinda Timur'a yardimci olan Mutahharten, Anadolu Türklügüne indirilen bu darbeye emaretini kaybetmemek düsüncesiyle öncülük etti. Mutahharten'in Sivas'in isgalinden sonra Timur'dan ayrilarak Erzincan'a döndügü anlasilmaktadir.

Timur'un Sivas'i isgalden sonra daha ileriye gitmeyerek güneye inmesi üzerine Osmanli hükümdari Bâyezid Mutahharten üzerine yürüdü. Siddetli taarruz karsisinda iç kaleye çekilen Mutahharten nihayet teslim oldu. Erzincan emirligine ait topraklar Osmanli sinirlarina dahil edildi. Bâyezid, Erzincan halkinin istegi üzerine ve kendisine tabi olmasi sarti ile Mutahharten'i affederek yine beyliginin basinda birakti. Buna karsilik bütün ailesini rehin alarak Bursa'ya götürdü.

Mutahharten, Bâyezid'in Erzincan'dan ayrilmasindan sonra muhtemelen bu durumu Timur'a bildirmis ve ailesinin Bursa'ya götürüldügünü haber vermistir.

Timur ile Bâyezid arasinda meydana gelen Ankara Savasi'nda Mutahharten'in, bizzat Timur tarafindan kumanda edilmekte olan merkez kolunun sag grubunda muharebeye katildigi bilinmektedir. Mutahharten bu savasta, Bâyezid'in yaninda bulunan Tatarlarin Timur tarafina geçmesini saglamis ve Rumeli askerinin dagilmasina sebep olmustur.

Savastan sonra Erzincan'a dönen Mutahharten ölünceye kadar Timur'un yüksek hakimiyetini tanimistir.

7- Mutahharten'in Ölümü ve Beyligin Sonu

Mutahharten'in ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber onun 1403 yilinin sonlarinda vefat ettigi sanilmaktadir. Ölümünden sonra emirligin kimin eline geçtigi de meçhul olup1410 yilinda Erzincan hakimi olarak Mutahharten'in torunu Seyh Hasan görülmektedir. Bu dönemde Karakoyunlu Kara Yusuf'un Erzincan'i ele geçirmek istedigi ve bu amaçla burasini kusattigi bilinmektedir (1410). Nihayet bölge halkinin Seyh Hasan'dan sikâyet etmeleri sonucu sehri 45 gün kadar kusatan Karakoyunlu Kara Yusuf, Seyh Hasan'in teslim olmasi sonucunda burasini hakimiyeti altina aldi. Böylece 30 yil kadar Mutahharten ve ailesinin idaresinde olan Erzincan ve çevresi Karakoyunlular'in eline geçti.

Kaynak: Osmanli tarihi