Osmanlı devletinde misyoner okulları

Osmanlı devletinde misyoner okullarıBilimevi Basın Yayın’ın çıkardığı, Dr. Şamil Mutlu’ya ait “Osmanlı Devletinde Misyoner Okulları” adlı eseri inceledim. Esasen Osmanlı Devletinin neden yıkıldığını “ilmel yakîn” olarak biliyordum. Ancak bu eser ile adeta “aynel yakîn” hasıl oldu.

Kitabı incelerken hayretler içinde kaldım. Misyoner okullarının bu derece yaygın, köylere kadar bir ağ gibi Osmanlı topraklarını sardığını gerçekten bilmiyordum. Eser tamamen Osmanlıya ait resmi arşivlere dayanarak hazırlanmıştır. Ve binlerce belgenin özetidir. Meselenin en önemli yanı, bu misyoner okullarının yüzde 90’ı ruhsatsız olarak açılmıştır. Osmanlıyı yıkmakla görevli bu misyoner okulları 7 Safer 1284/16 Haziran 1867 tarihinde kabul edilen “Teba’a-i Ecnebiyyenin Emlâke Mutasarrıf olmaları Hakkında kanun” ile açılmaya başlamıştır. Bu kanun ile ilgili olarak Ömer Lütfi Barkan: “Ecnebi devletlerin, Türkiye’yi tam bir müstemleke haline sokmak için yaptıkları müdahale ve tazyiklere ve bu husustaki sinsi ve ısrarlı hulül politikasına karşı devletin nasıl ümitsizce mücadele ettiğini” eserinde ifade etmektedir. Yahya Akyüz’ün “Cevdet Paşa’nın Özel Öğretim ve Tanzimat Eğitimine İlişkin bir Layihası”nın 88. sayfasında: Cevdet Paşa’ya göre “Frenkler bir şeye azıcık tırnak iliştirirlerse uğraşa uğraşa bir rahle açmak konusunda oldukça beceriklidirler.” Cevdet Paşa’nın bu fikrinin isabetsiz olmadığı bu tarihten sonra ecnebi papazların birçok göreve fazla miktarda arazi satın alarak kilise ve okul vücuda getirmelerinden anlaşılmıştır.

Eserin yazarı Dr. Şamil Mutlu son kapak sayfasında şu özet ile görüşünü açıklamaktadır:
“Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları adlı bu çalışma, 19. asrın ilk çeyreğinde Osmanlı Devleti sınırları içinde başlayan modern misyoner hareketlerini ve Müslüman olmayan halkın uluslaşma sürecine girmelerinde rol oynayan yabancı okullar konusunu ele almaktadır. İngiliz, Fransız, Rus, İtalyan, Alman, Avusturya ve Amerikan devletleri tarafından himaye edilen yabancı okulların, faaliyette bulundukları bölgeler, öğretmen-öğrenci sayıları, açılış tarihleri, Osmanlı Devleti ile olan ilişkileri, denetimleri gibi detaylar ilk defa bu ölçüde arşiv malzemesi kullanılarak incelenmiştir.

Çalışmada, bugünlerde “kilise evler” şeklinde ortaya çıkan misyoner hareketlerinin, bundan yaklaşık 200 yıl önce küçük odalarda başladığı arşiv belgeleri yardımıyla gözler önüne serilmektedir. Müslüman öğrencilerin bu okullara devam etmelerinin kanunlarla yasak edilmesi, hatta II. Abdülhamid tarafından dine ve vatana ihanetle eşdeğer tutulması bile bu okullara gidilmesini engellememiştir. Sömürgeci devletlerin himaye ettikleri misyonerlerin kontrolündeki okulların varlıklarını zorla kabul ettirmek üzere Osmanlı sularına donanmalar sevk edebildikleri, basit bir borç olayının önemli bir vatan toprağının işgaline sebep olabileceği çalışmanın detaylarında bulunmaktadır. I. Dünya Savaşı sonrasında yukarıda bahsedilen devletler tarafından işgal edilmeye çalışılan Osmanlı toprakları ile misyoner faaliyetlerinin yoğunlaştığı bölgeler karşılaştırıldığında bunların aralarında tam bir paralellik görülmesi ise günümüzde üzerinde düşünülmesi gereken önemli bir husustur.

Bugün ülkemizin gündeminde bulunan bazı problemlerin kaynağının bu misyonerler tarafından hazırlanan plan ve haritalarda gizli olduğu unutulmamalıdır.”

(Mustafa Necati Özfatura, Türkiye, 14.05.2005)